O  XACIO

Nacín de pai xacio e nai costureira. El raptouna cando lavaba a roupa á beira do Miño;  levouna  polo río adiante a unha  terra descoñecida onde fun creado eu. Nacín xa de volta, e gardei o segredo das escamas nas miñas costas toda a vida. Endexamais home nin muller me viron espido, a non ser aquela muller miúda e pensativa que foi miña nai; quen , co tempo, segundo conta a xente, trocara  o seu sorriso vivo e ledo nun aceno de mofa dende a desesperación. Convertendo a súa, nunha vida de choros e soidade.

Dende que puiden camiñar só, sempre fun ó río falar co meu pai. Mesmo hoxe sigo a escoitar a súa  voz acuática, dende tan lonxe, que parece proxectarse nas estrelas para vir  dar pulo ó meu relato.

Naquelas conversas, ensinábame sobre o aquí e o acolá. Dicíame a miúdo que sentía non poder aprenderme artes de demos, porque a miña condición medio humana impedíame entrar nunha lóxica de pensamento moi superior. Adoitaba de me dar consellos sobre mulleres que eu, ó principio, non entendía moi ben, mais que logo, cos anos, fun entendendo. Unha advertencia común nel era que tivese coidado con xuntar cunha sucuba, que vén sendo a muller de natureza demoníaca, posto que o froito dun medio home- medio trasno coma min cunha desa  caste sería un ser arrepiante que podía facer moitos estragos contra da humanidade. E aínda de non ter quedado preñada era igualmente perigoso xa que despois do axuntamento, cargábanse de veleno pouco a pouco ata cravarlle a un a lingua na perdición, na calumnia e na humillación constante.

De seguido, acostumaba a dicir que os demos eran demos pero non tanto como dicían no mundo os homes, que se tiñan feito algunha trasnada non significaba que lle quixeran mal á humanidade.

Lembro que ía ver ó vello sempre moi ledo . Corría  polas costas cara abaixo coma un tolo, coma se o río chamara por min co seu enxordecedor bater nas pedras, co seu reflexo do sol, máis concentrado e forte nas escamas deste xacio vello e bonachón que agardaba por min para contarme contos e historias que el aprendera neses mil e douscentos anos que levaba nas augas do Miño, dende que Bel e Sar ficando sos, se uniran en carne  e fecundaran ós seus fillos: Lelión, Xalec, Lum e María, chamada así por ser a designada para continuar a estirpe dentro da nova orde cristiá que se impuña sobre o cosmos dos antigos deuses. Lum era o nome do meu pai, o máis pequeno dos machos. Demo de condición, igual que os seus irmáns Lelión e Xalec, se ben estes non eran xacios, pois dende nenos foran confundidos cos humanos e da súa descendencia o meu pai endexamais cousa soubo.

Toda a súa sabenza viña por boca dos seus pais, ós que eu non podía nin ver nin sentir directamente; pero a miúdo, amosábanse nos seus soños, facendo cousas estrañísimas. Describindo no espazo, cos seus brazos, figuras xeométricas, con xestos lentos e maxestosos que producían un lene asubío ó cortar o ar cuberto dun po da cor do ouro. Eles coidan a meu pai e sérvense del aproveitando a súa condición de trasno para facerlle encomendas. Bel e Sar enseguida saben quen de nós ten fame e aparécennos nos soños chamándonos e levándonos ata Lum, que nos dará de comer e alimentará o noso corpo e a nosa imaxinación.

DON PEDRO  “O CHEAS”

Contan que Don Pedro “O Cheas” tiña unha lombriga “solitaria” metida no corpo, polo que o seu aspecto era o dun rapaz, malia ós seus abundantes anos: Pequeniño, delgado e musculoso. Cando xa era un mozo, viñera vivir á vila dende o seu lugar na Ponte do Bizo. Traballara de camareiro no Casino ata que se retirou sendo moi querido por todos.

Só na súa faciana, e no brillo dos seus ollos, un podía botarlle a idade ademais de saber a hora que era. Se estaba pálido e os ollos semellaban enxoitos coma dous figos pasos, eran sobre as dez da mañá; se xa tiña un chisco roibas as meixelas, e os ollos chispeaban un pouquiño, aveciñábase o xantar; e cando un aceno na boca torta e burlona asomaba, xa estaba ben entrada a noite.

A súa vida nos derradeiros anos era ir de bar en bar. Visitaba a tódolos taberneiros, que o coñecían ben, e aínda non chegaba a entrar pola porta dos establecementos xa lle tiñan o viño servido. A este ir e vir chamáballe o “viacrucis”, chegando a facer ata catro nos mellores días.

El mesmo propagara o conto de que tiña unha solitaria como compañeira. Chanceaba sobre ela e gustaba de dicir que lle saía moi cara, que aínda enriba de non pagarlle aluguer ningún, comía coma unha lima, que non se cansaba de pedir máis e máis. E por se isto fora pouco era unha borracha empedernida, a moi condenada. Así era que Don Pedro “O Cheas” tiña que ter unha gran paciencia para emborracharse xa que a compañeira non se vía saciada endexamais, e só nalgunhas ocasións esta, xa de madrugada despois de darlle a fartar, ficaba durmida. Cando así pasaba, Don Pedro púñase máis ledo que de de costume e as pernas tornábanselle áxiles. Neses momentos bailaba só ou con quen se prestara, e el mesmo facía a música asubiando e batendo palmas. Cando canso deixaba caer o seu corpo sobre da primeira cadeira que atopaba,  falaba da súa vida de mozo, do ben que o pasara coa Sariña do Muíño, que non casara con ela por pouco, que ben que lle fixeran as beiras á súa familia. E tamén coa Sabela do Quintillán, que se algunha vez esta se fixara nun home fora nel. Falaba das liortas que, por unhas e outras, aínda hoxe tiña que gastar pistola, “polas cousas”, coma gustaba de dicir, “que veñen de antes”.

Casar nunca casara, e ríase cando repetía, e endexamais se cansaba de facelo: “¡que caraino hei de casar!, ¡como se non me chegara a min coa Rufina, a miña borracha inseparable que come e bebe máis ca sete mulleres xuntas con catro cativos cada unha!”.

Contan que cando morría, delirando, falaba coa Rufina. Dicíalle que agora ía ficar soa de verdade, que ía ter que deixar de beber coma el. Mais que tivese paciencia na abstinencia que xa se verían no outro lado, aínda que iso si, sen corpo.

Din que Don Pedro “O Cheas” morreu sorrindo, que só unha bágoa asomou no derradeiro momento por un dos seus  ollos. Da súa leal compañeira non se volveu  saber cousa.

O CIPRIANO

O Cipriano era pequenote e non moi ancho de costas. Tiña, como non, o nariz colorado e os ollos alumeaban coma dous candís de carburo.

Cando mozo  casou coa Carolina, unha moza loira e grande de Buxán, e coma tantos marchou para Europa. Alí botou ben anos, pero á parte de aprender un pouco castelán, cando retornou só trouxo algúns cartiños aforrados e unha carreta de ferro chea de pezas de fontanería na que, segundo el contaba, un alfandegario pintara con xiz “cosa de loco”.

Os cartos puidera empregalos no soño que tivera toda a vida, mercar a viña do Cabrera, unha das máis feitas do lugar. Ela soa podía dar de cen a cento cincuenta canados de viño. Mercou a terra e deixouna a ermo, de pouco a pouco fóronlle morrendo as cepas. El lonxe de se amolar aturuxaba e aledábase de que así fora, cousa que estrañaba a tódolos veciños que ó pouco tempo xa o trataban de tolo.

Un día, no que eu traballaba na Lavada, achegueime na parada do almorzo xunta del, que andaba a rozar uns toxos nunha herdanza que lle tocara polo pai. Convideino a xamón, pois viño tiña el de abondo , e falando e falando, saíu o conto da viña , onde eu  “paliquei”:

– En verdade que estás ben tolo -eu con el tiña unha grande confianza-, mercar a viña que sempre desexaches, coas grandes muras como ten de “alomenos” catro fíos, coa súa adega tan fresca e enxoita  alá na cima, con auga propia de manancial… para coller, deixala a “morón”, e perder esa riqueza á que tantos lle botaran o ollo.

Non rematara de lle dicir isto e eu xa apreciaba un sorriso retranqueiro e comprensivo na súa boca. Deixoume acabar cortés, e engulindo o bocado que tiña na boca fixo aceno de me falar, mentres agarraba a botella de viño que achegou ós morros dándolle un bo grolo, para logo, limpando os beizos coa man dereita, dicirme:

– ¡Ai, meu amigo!, vouche contar a ti que es boa persoa o que endexamais lle confiei a ninguén. En verdade que eu envexei a viña do Cabrera, pero tamén é tan verdade que máis que á viña envexaba ó Cabrera. Sempre coas mans limpas, mirando que non aporcarmos na cava, de que arrincaramos ben as herbas na renda, de que quedara todo molladiño a feito na sulfata, de que non quedaran vergonzas na vendima, de que foran os acios ben pisados nas cubas e que estas e os pipotes foran limpiños nas trasfegas, nin que se apuraran os alambiques na estila…en fin, el sempre coa camisa igual cás mans, limpa.

Traballeiche dende moi neno nesa viña e algunhas labazadas, por non dicir moitas, teño levado nela. Non poucas bágoas dos meus ollos mollaron o seu chan. Estas mans que ves anchas e pechas coma coios, alí se fixeron. Eu envexar envexeina, e o meu soño foi tela, así que cando vin de Alemania con cartos para mercala, merqueina. Mais eu tíñache outro soño que ninguén sabía que tiña, e que agora che vou contar por amigo. Pois ben, o soño érache que ninguén volvera  traballala, que ninguén volvera a xurar por ela. E este desexo foi tan grande que aí o tes, ela fica a “morón” e eu contento de telo conseguido.”

Cando rematou , riu un bo cacho e eu rin con el naquela mañanciña de inverno. Ergueuse para seguir a faena e  entre riso e riso, xa marchando, o derradeiro que lle escoitei foi : – “¡Cosa de loco, amigo, cosa de loco!”.

O PEPE DA BARCA

Cando rematou o salto de arriba ficaron tristeiros. Os que daban pousada quedaron sen ter a quen llela dar; as cantinas pecharon, e o lugar volveu  caer nunha paz silenciosa e teimosa. As máquinas do novo encoro traballaban con poucos empregados da FENOSA , que vivían xeralmente na vila. Cadaquén tornaba o tempo como podía nos días de pouco traballo, despois da poda.

Só o Pepe descubriu o beneficio da nova situación  por mor do fado, casualidade produto da súa afección á pesca.

Preguntábase o Pepe, nunha tardiña ó pé da ponte nova, por onde ía a estrada comarcal, qué que farían agora as troitas e os salmóns para salvar os grandes saltos e así remontar o río para o desove. Xulgaba que non era xusto, que era unha canallada moi grande, que os peixes non puideran facer a súa vida coma sempre o fixeran.  Ben se notaba  a mingua das troitas e mais do salmón, da lamprea xa non se sabía cousa.

Ö Pepe fixéralle o pai unha barca nos tempos  do salto de abaixo, cando o encoro asolagara o lugar e cáseque tódolos veciños tiveran que se mudar, deixando as vellas casas que non foran, por certo, moi ben pagadas. Nela, navegaba polo longo lago artificial no que se convertera o río, e pescaba todo canto lle viña ó anzó. “Eu son pescador”, adoitaba dicir ó pai cando este lle encirraba para que traballase a terra.

Aquel día subira da ponte do Bizo ata a ponte Nova na barca. Cando chegou tirou os aparellos e atouna a un dos piares que tiña un pequeno túnel de parte a parte, no que cuns bos garabullos podíase facer un bo lume e abrigarse do frío que nese mes viña. E así o fixo. Cavilaba nestas cousas do río namentres as canas non se movían molestas por algunha pesca, cando era así, erguíase rápido e sacaba a presa da auga con moito acerto. Nunha desta mirou para o río, e poñendo os ollos coma pratos, viu vir pola cima da auga unha anguía que semellaba morta. A sorpresa foi grande, colleu un” rodelo” que levaba amarrado a unha cana e apañou o que o fado lle regalaba. Pero non rematou aí a cousa, o río principiaba a se ateigar de anguías que aboiaban na auga, non mortas senón dando boqueadas, “atolondradas” na corrente que viña das turbinas do salto onde se fabrica a electricidade.

Apresuradamente, colleu a barca e dándolle corda, sen desamarrala, situouse no medio do río. Non daba creto ós seus ollos, xa levaba case un cento e a cousa non tiña trazas de parar. Pero si que parou. De súpeto, a corrente foi perdendo forza e o río ficou outra vez quedo, só unha lene brisa movía a auga pola cima. A pesca rematara. Apañou as últimas pezas que podía ver branquear, xa que a noite caera por riba, e, silandeiro, desconfiado de ser visto, tentou de buscar unha explicación: “¿Estarán envelenadas. ¡Non!, ¿quen as ía envelenar?. Entón ..¿que diaños pasa aquí?” .

Vogaba cara ó lugar e non daba entendido aquela masiva peregrinación de anguías. Non saía da mesma pregunta, coma se a súa cachola estivera bloqueada. A cousa non tiña explicación.

Cando chegou ó lugar, a noite era pecha. Non escoitou ningún ruído estraño, nada fóra do normal. Amarrou a barca ó penedo e con moita  presa  foise na procura do pai para que lle axudara a gardar a pesca, pois el só non se tiña por capaz.  Por outra banda, tiña ansia por confiarlle o conto , que estoupaba por lle saír da boca. Cando chegou onda el, e despois de pedirlle o favor, relatou punto por punto o que lle acontecera, así como a súa ignorancia perante tal feito. O pai, moi serio, escoitouno e tras pensar un anaquiño, díxolle retranqueiro mirando para a nai , que limpándose as mans no mandil remataba de fregar uns pratos:

         – “¡Aquí está o gran pescador!. A ver, homiño: ¿ que fan as troitas para criar?

         – Soben ó río , contestou  o Pepe asombrado pola pregunta.

         – ¿ E as anguías onde desovan ¡ou! ?, volveu interrogar o pai.

         – ¡Claro!… ¡No mar!,  espetou albiscando unha pequena razón.

Os dous, cómplices, miráronse ós ollos entendendo o que remataban de falar.

          – Elas buscan saída cara abaixo, cara ó mar , explicou o Ramiro, que así se chamaba o pai, e agora só a teñen polo túnel das turbinas. Cando estas traballan, golpéanas, por iso saen medio mortas ou tronzadas. Ë polo golpe que levan das turbinas, por iso é. ¿Cantas colliches?. ¡Tanto ten!…Imos buscalas, que non se dea conta ninguén. Xa verás como lle imos sacar “unhos” cartiños.

O Pepe gabouse de ser fillo de quen era. El sería un bo pescantín, mais o seu pai era un filósofo de moito coidado.

O SEÑOR XAQUIN

Chegáballe todo o día para facelo, bebía sen presas e a modiño sen reparar en ninguén.

O señor Xaquín saía da súa casa ás tres da tarde. Sen molestar cousa, co seu andar sinxelo e pesado e coa quietude que os seus ollos azuis coma mares reflectían, puña rumbo pola rúa do medio cara á ponte do Bizo. Os setenta e dous metros que o esperaban tódolos veciños xulgaban que eran sempre os mesmos, pero para el representaban un máis cada día. Eran a primeira etapa. Coñecía cada porta , cada pedra, cada ruído eran seus, eran a vida. Agora topaba co Alfredo que ía correr coma sempre; topaba co Pexerto maldicindo a todo ser vivente, sempre camorrista e encabuxado. Escoitaba aturuxar ó Cipriano, aínda que xa non lle coñecía o rostro. Todos o saudaban moi efusivamente, coma se fixera moito tempo que non o vían, el meneaba a testa e soltando as mans,  sempre collidas nas costas, levaba a dereita á boina á modo de saúdo.

A segunda etapa era cruzar a ponte que nos días de vento facíaselle cru e semellaba que lle custaba facer a parada obrigada polo costume , no medio dela, para seguidamente botar unha ollada profunda río abaixo, antes de continuar a súa travesía. Neste tramo podía sentir vivo o lugar, intuír todo canto pasaba nel, aínda que ninguén lle dixera cousa. Tamén dende el sentía a chamada do tempo, que se lle facía eterno, como se ficase quedo.

Ö chegar  cabo da ponte miraba para un lado, para outro, e baixaba as escadiñas que levaban á fonte Pía, auga de ferro e malva, na que como xa se dixo bebía sen presas e a modiño. Cando remataba subía por onde baixara e ía sentar a un penedo que había ó pé do peto das ánimas, onde ficaba ensumido nas súas cousas, como ido a outros tempos, como se deixase o corpo orfo e o seu espírito estivese fóra del.

Tódolos veciños o querían ben, e algúns, neses momentos, sentaban ó seu carón desafogando das súas penas. Era coma o confesor, coma o muro das lamentacións . E así, tódolos días desfilaban uns e outros. E en verdade que cando remataban, cansos e novos á vez, retomaban ós seus traballos cantando áxiles e ledos. Cando era que ó señor Xaquín lle daba a hora de partir, na metade dun destes encontros, erguíase lentamente e con cara de circunstancias o único que deixaba sentir era:

-” O importante é ter saúde , vai con Deus.”

A CONCIENCIA

Pasáballe as mans ós pequenos pola faciana e deseguida lle sacaba toda a súa parentela. A Conciencia  chamábase Sara e o alcume non se sabía moi ben de onde lle viña, o caso era que as súas formas e falares levaban a  moral de casa en casa. Ela non falaba mal de ninguén pero si de todo e de todos. Canto acontecía  na aldea chegaba a ela antes de que o soubera ata o mesmo protagonista do suceso en cuestión. Non se sabía nin como nin por que, mais sempre era a primeira . Uns dicían que era polo vento, outros, que escoitaba falar no eco das montañas.

O certo era que segundo tiña unha nova , facíalla saber ó primeiro que atopaba aínda que fora un meniño de teta, e repetíaa canto fora necesario. Cando non tiña novas, cousa rara, paseaba o seu corpo polo lugar de arriba a abaixo , e repetía constantemente: “non pasa nada. Non pasa nada”. Os nenos entón parábana, e a falta de novas, contáballes historias vellas sobre os avós dos alí presentes, historias sempre de agasallo, gustando de resaltar o bo carácter de todos. Isto agradaba moito ós nenos que demandaban saber máis e máis dos seus devanceiros.

Gustaba do viño quente. Era amiga de non refugar de ningún convite. Era boa bebedora aínda que endexamais tivera sona de bébeda, cando o estaba metíase na súa casa e ó pé do lume lembraba os seus homes falando soa como se estivese con eles tres, e chamáballes “chatiño meu” cando lle parecía escoitar os cumpridos deles que saían do lume.

Deses tres homes nacéranlle tres fillos: Remixio, Ramón e Serafina, e os tres vivían fóra.

O Remixio na vila, empregado nun almacén de viño; o Ramón emigrara a Barcelona e seica traballaba de taxista e a Serafina na Coruña moi ben empregada nunha compañía consignataria de barcos. Esta última fora a pequena e de bebé deixáraa a cargo do hospicio da capital, pero endexamais deixara de ter novas dela, as letras líallas o Don Adolfo, que era o crego da parroquia.

 O Remixio ía ver á nai tódolos sábados e leváballe as poucas viñas que tiña. Este era moi testán, cousa que algúns din que levou á sua nai á morte. Metéuselle na testa que debido ós seus anos a vella tiña que facer un recoñecemento médico. Levouna á vila e o galeno encontroulle a tensión algo alta sen máis outra cousa, polo que lle prohibiu o viño. Ela amedrentada seguiu a prescrición e ás dúas semanas morreu.

O ALFREDO

O Alfredo tíñalla xurada a toda a bisbarra. Para os seus poboadores el sempre fora fillo da Lúa , e non é que tivese algo en contra da Lúa satélite, mais sabía que a súa nai non era merecedora de tal nome. Chamábanlle así  porque as noites en que o astro estaba cheo, redondiño e luminoso, a ela dáballe por saír polas viñas e montes cantando e berrando. Miraba para a lúa rendéndolle acatamento, e faláballe canto quería  pedíndolle polos seus e polos veciños, ata que esta desaparecía entre os soutos. Este costume fora o que lle dera nome, sen quitar que era tida por todos coma unha pobre tola que non lle facía mal a ninguén, cousa que a ela non lle importaba moito, mais ó seu fillo si.

Un día que o Alfredo rifara co Modesto, o fillo do Leonardo O dos Muíños, pola culpa dunha troita que viña da turbina do embalse; despois de se mancaren de abondo e ter perdido a troita que ó cabo levouna o río, decidiu que ía constituír unha empresa. Púxolle por nome “Serradoiros e desconstruccións Alfredo”, e serviu para levar con bo tino tódalas falcatruadas que dende aquela asolaron tódolos lugares da parroquia.

A primeira acción que levou adiante foi como serra, traballou nunhas fermosas cerdeiras que deixaron de selo. Estas  eran propiedade do señor Pexerto, aquel que lle zoscaba de neno na cachola sempre que o atopaba, coa escusa de sempre:”Teste que portar mellor ¿non si?”, dicíalle o moi cabrón, mentres batía nel sen reparos.

A noite era pecha, mais non lle fixo falta moita luz xa que sabía ben do sitio. Polo camiño da Raña coa serra ó lombo ía o Alfredo con bo paso fitando toda aquela sombra que lle saía ata onde lle alcanzaba a vista, sombras que se confundía coa escuridade e que lle facían sentir calafríos e cóxegas por todo o corpo. A noite estaba fría mais non impedía a ansia que puña en chegar ó obxectivo, en menos do que pensaba atopouse diante da primeira cerdeira, sacou a chaqueta, colleu a serra e dispúxose a serrar con forza. Non  facía falla serrar todo o tronco, chegaba con alcanzar o sangue da árbore para que esta morrera sangrada e silandeiramente. Despois da primeira foi a segunda, e cando rematou xa non sentía o frío, só unha sensación de alivio que lle corría polo corpo.

Endexamais se aledara tanto como cando escoitou berrar ó pequeno do Xinxán:”¡Serráronlle as cerdeiras ó Pexerto!¡Serráronlle as cerdeiras ó Pexerto!” polo medio da ponte, mentres os veciños lle saían ó paso para lle preguntar, sen seren atendidos, pois o neno non facía outra cousa que repetir o dito coma unha ladaíña infantil e por certo moi divertida. O Alfredo, orgulloso do feito, ergueuse da cama sen presas , como repasando mentalmente o acontecido e tentando de previr, o que ía acontecer.

O PEXERTO

Era o Pexerto de casa boa e rica, chamábanlle os Soutelo. Un dos máis vellos parece ser que estivera nas Américas e trouxera unha grande fortuna.

Cando mozo, o pai facíao traballar como outro home calquera dos que viñan ó xornal, que daquela só era a mantenza, que non había salario en cartos. Como máis, podían levar a casa un anaco de touciño, e isto cando vivía a avoa Pepa, moito máis xenerosa có fillo Don Rufo, pai do Pexerto.

Os veciños non querían mal ó Pexerto, pero endexamais cansaban de rir del debido ó seu ser agresivo e fachendoso que o facía o eterno roñón, sabichón do lugar. De mozo competía nos traballos con outros mozos e segundo el dicía, era o home máis forte e intelixente de moitas leguas á redonda.

Contan que un día competiu co Luís do Rotea, un mozo fortachón de carácter moi feble que influído polo Lerchán prestouse a xogar. 

Foi na vendima. O Lerchán principiou a picar no Pexerto falándolle do Luís, loando a súa forza e poderío, cumprida sona que gozaba noutro lugar da bisbarra chamado Casal e en toda a parroquia de San Bartolomeu. Así, despois de andar todo o día na mesma, acadou que ó Pexerto lle entrara o veleno nos miolos, e quedouse en convidar ó rival de alí a dous días para ver quen era  home de baixar máis cestos de uvas da viña dos Abades, vendima na que traballaban para a igrexa  xentes vidas de toda a bisbarra.

A trama estaba montada, pois chegado o día todo se dispuxo para a grande carreira sen que o Pexerto soubese que cantos enchían os cestos e os baleiraban nas cubas , tiñan concerto de lle carregar no seu, catro ou cinco pedras das boas, co que el levaba de seis a sete quilos de máis con respecto ó outro.

A  desputa fora tremenda, case que a morte, mentres o Luís subía e baixaba os cestos, non sen pouco traballo, o noso protagonista suaba e a cor lle cambiaba no rostro intermitentemente.

Non chegara aínda a noite cando o Pexerto , extasiado, caeu na bodega. Sentía que as pernas lle fallaban e deitouse nunhas pallas que había nun recuncho, tentando de descansar mentres non viña o seu rival, que era máis lento nas baixadas. Pero a fatalidade e mailo cansazo fixeron que ficara durmido, e alí permaneceu toda a noite, só tapadiño cunha fardela que lle botaron por riba a modo de caridade .

Mentres , fóra, o Lerchán chorando co riso e contaxiando ós demais, que o seguían a coro, apertaba ó gañador dicindo:

-“¡Aquí está o mellor, este foi o gran mozo vencedor deste estarricado señorito!”

Din que dende aquel día o Pexerto fixérase como era. Deixou de competir cos mozos en fortaleza e avellentou de súpeto. Xamais aguantaba unha leria, e gustaba de reprender as accións de pequenos e grandes chamándolles ignorantes e bárbaros, palabras que se fixeron constantes no seu vocabulario elemental.

DON ADOLFO

Viñera de moi novo para a parroquia, cando aínda se levaban o dezmo dos curas. Ían as mulleres cargadiñas co mellor polo, con ovos, con millo, coas primeiras uvas, coa proba do “temperao”, que é o viño que se fai polo mes de agosto con acios escollidos.

Sempre tivera mal xenio. Era mandón e non soportaba que se lle levase a contra. Cando saudaba estendía a man e daba o anel a bicar, coma se fose unha eminencia e non un vulgar crego de parroquia. Moitos contan que puidera ter sido bispo, pero que non quixera por amor ós seus fregueses, que aínda que rifaba con eles coma un xeneral coa tropa, queríaos moito, e iso si, era moi atento para calquera favor que se lle pedira non sendo cartos.

Cando chegara á parroquia tivera moitos problemas co señor do lugar, o Don Rufo, pai do Pexerto, que fixera que este último perdera o “don”. Seica cadraban nas tarefas do campo nos mesmos días, o que provocaba nos veciños a indecisión de lle ir traballar ó un ou ó outro, co que a xente partíase, cousa que se ben non desagradaba ó crego, si o facía ó Don Rufo. E nestas teimas pasaron toda a vida. Pero un día, xa de vellos, cáseque chegan ós paus:

– A  Igrexa é máis importante que calquera civil por moi nobre que sexa -díxolle o crego ó potentado diante de toda a xente que tomaba o fresco na varanda da ponte, ó que o outro lle contestou:

– A Igrexa o único que fai é comerlle as asaduras ós homes, ademais dos cartos e a suor do seu traballo. ¿E total para que…? , para botar dous responsos o día que van para a terra.

Se  non é polo fillo dun e o criado do outro, o Trolas, chegaban ás mans, xa que ningún dos dous tiña reparo en mostrar os puños. Pero a cousa non chegou a máis, e dende aquela, despois de case trinta anos de desputas, miraban de poñer os traballos en días diferentes.

Cando xa era velliño o Don Adolfo, e o Concilio mudara as formas da igrexa, el seguía a dicir a misa en latín e de costas ós fregueses; e nas veces que escoitaba ouvear a algún can , non tiña reparos en facer un alto no oficio, dar a cara ós paisanos e poñelos a pan pedir:

-” ¡ Xa vos teño dito que os cans teñen que estar atados, que non son quen, nin eles nin vós, de interromper o sagrado rito da consagración, e estou farto de dicilo!. Calquera día collo a escopeta e póñome a tiros con todos”. E de seguido continuaba a misa coma se tal cousa.

Morreu  erguendo o corpo de Cristo, un infarto veu poñer fin á súa vida nos oficios  de Semana Santa, que ese ano ficaron a medio facer.

O LERCHÄN

Era moi amigo das lerias e era incrible a súa capacidade para maquinar troulas e enganos que despois facían rir a todo o mundo, e non en poucas ocasións tamén ós mesmos enganados.

Parece ser que a súa afección principiara de neno. Seica xa era moi normal que lle fora cagar, con perdón, diante da porta de quen tivese a honra de ser o elixido obxecto da burla. Pero hai que dicir que dende esta tenra idade, contaba cunha certa complicidade veciñal.

Contan que de pícaro tamén gustaba de ir a misa e facer dela palco idóneo dos seus escarnios. Unha vez, conseguira poñerlle vinagre, seica adoecido, na viñateira do don Adolfo. Cando este, chegado o momento na liturxia, pegou no viño, cuspiuno con forza tan axiña que puxo pingando o altar dourado onde se encontraba o Altísimo. Din que parara a consagración e berrara polo Trolas, seu criado, e alí diante de todos rifara nel con moita saña:

– ” ¿Pero ti que clase de viño me puxeches aquí desgraciado?”, dixéralle. E logo botouse a recitar unha restra de insultos que non é apropiado transcribir aquí.

Mentres, a xente , e máis os que sabían como fora o conto, puñan a man na boca para non estoupar co riso. Pola contra, o Lerchán ficaba firme e serio coma se a cousa revestira moita máis gravidade da que tiña, cousa que aínda encirraba máis os ánimos dos que se desfacían no disimulo.

Outra vez, buscou o momento propicio no que a xente está axeonllada ó alzarse o Altísimo, para achegarse arrastras onda o Pexerto atándolle un zapato á bancada, diante da mirada cómplice de non poucos fregueses. Cando o coitado do Pexerto ergueu o corpo, arrastrou toda a bancada e caeu de xeonllos ante as gargalladas dos alí presentes, que foron cortadas polo crego, que aquel día non quixo seguir dicindo a misa tras de rifar e insultar, como era habitual nel ós seus fregueses. Ö saír da misa contan que o Pexerto enfilou ó Lerchán e meteulle unha labazada que o turrou ó chan indo de arrastro catro ou cinco metros. Logo ó Pexerto metéraselle o medo no corpo, porque o Rufino, pai do rapaz, o Alfredo e mailo Pepe da Grela, home pequeno pero con moito xenio, corrérano a coios ata a súa casa. Esta defensa fixera que o Lerchán, lonxe de mudar a conduta fora perfeccionándoa co tempo, ata ser un verdadeiro profesional das falcatruadas.

Estas cousas facían a vida moito  máis divertida na parroquia. E sobre todo cando fixeran o salto de arriba, cando viñeran moitos obreiros da bisbarra a parar polo lugar. Obreiros nos que se cebou con ganas; anonimamente para eles, que non para o resto dos veciños que sempre sabían do autor das trasnadas, que “gamberradas” non se podían chamar porque endexamais atentaban nin contra o físico, nin contra dos bens materiais dos coitados.

O TROLAS

O Trolas era como o sancristán de Coimbra, que mollaba o pan en aceite e deixaba os santos a escuras. Aínda que cada vez que así quedaban, levaba unhas labazadas do crego, que xa estaba ben afeito. E non eran poucas as veces que o moi condenado, debía ser pola fame que pasaba co Don Adolfo, non só mollaba o pan senón que roubaba as hostias do altar, e á hora de ir dar a comuñón non as había bendecidas tendo que pasar os comulgantes sen comulgar. Namentres el, pondo cara de inocente, tentaba de convencer a todos de que había uns ratos moi feroces na igrexa que non deixaban cousa comestible sen catar:

– “¡Vouche dar a ti ratos…!” -dicíalle entón o Don Adolfo erguendo a man por riba da testa.

-” Sempre me tocan a min as culpas, isto non é xustiza.” Queixábase sempre o infeliz pondo un aceno, que na maior parte das veces non se sabía se era de dor ou de mofa cara ós alí presentes.

O Trolas fora cedido pola Pura ó don Adolfo xa dende moi novo. Este criárao como se dun fillo se tratara, que moitas malas linguas dicían que en verdade era, que non podía ser outro o que tivera a paternidade, pois no tempo que a Pura ficou preñada frecuentaba moito a igrexa e a casa parroquial, cousa que despois do nacemento non se repetira. Isto era apoiado polo feito de que non se lle coñecera endexamais ningún noivado, nin ningún amor probado, froito isto tamén do seu carácter reservado. Amais  O Trolas , nacido de nai solteira, e  xa que logo en pecado, recibiu os sacramentos sen ningún tipo de comentario clerical, que noutros casos recibíanos igual, mais non exentas as pobriñas das nais da rifa que o crego lles botaba en tan solemnes ocasións.

Resta dicir que o Trolas era tido polas mulleres como un pobriño desleigado, cousa que non cadraba co parecer dos homes, que ollaban como este zafaba dos traballos da terra e erixíase en recadeiro oficial do lugar, e mesmo da parroquia, e pasado o tempo, tamén da bisbarra. Isto amolaba ós pobres homes que comparaban as mans sucias de terra coas del e o contraste de pel que existía entrámbalas dúas. Os recados do Trolas, para os homes, só eran trolas para non manchar as mans.

O SUSO

Morrera súa nai no parto con moitas dores; o seu pai, o Cachirulo, chorara cinco días coas súas noites. Pobre Susiño, nacera retrasado e mongoloide para máis castigo do seu pai que endexamais o quixo ben. Segundo dicía era un castigo de Deus á beleza e presunción da súa muller.

Por sorte para o Susiño a súa tía, irmá da súa nai, e non tan guapa coma ela, coidou del dende neno. A señora Rosa, que así se chamaba, lavouno, deulle de comer e a duras penas fóralle ensinando o pouco que sabía. E co tempo o Susiño pasou a ser Suso.

O Suso, dicían, era “retrasado e subnormal”, mais de lelo non tiña un pelo. Gustaba de andar pola bisbarra de taberna en taberna e os días de feira ía moi ledo cara á vila onde facía o propio.

Nesta teima de andar dun bar noutro consumía de todo: viño, cervexa, brandi e mesmo xantaba á hora que lle tocara e onde lle tocara. Mais o home non crean que escatimaba en pedirlle ós taberneiros, que compasivos e sometidos ós xeitos que este gastaba, sempre ledo e falngueiro, amable e cortés, deixábanse levar nas súas demandas. Endexamais lle cobraban un peso, é máis, a meirande parte das veces aínda lle daban algún. E así era a súa vida, facerlles gracias ós demais e sacarlles canto podía. Iso si, sempre coas boas formas e sen porse pesado.

Aquilo que xuntaba ía gardándoo no pero, para logo darllo á tía, que a todas luces parecía a artífice de tales ensinanzas.

Cando a señora Rosa morreu seica lle deixou unha pequena fortuna que foi entregada ás monxas do asilo, na vila, que dende aquela coidaron do Suso.

O DEMETRIO

Era destes homes que sempre parecera vello, aínda que non se lle podía botar a idade así como así. Toda a vida fora para ter o que tiña: catro viñas novas, feitas por el as súas muras e plantadas as súas cepas. El rozara o seu monte, colocara unha por unha tódalas pedras que suxeitaban os terreos e coidara as vides que co seu tempo deron o seu froito, bo froito que deu bo viño.

A consecuencia do traballo quedara o seu corpo medio eivado e cando camiñaba, a súa testa inclinábase cara ó chan como se estivese buscando algo.

Tivera muller rexa, de carácter moi forte, que din qué fora a que lle metera nos miolos a empresa de facer as súas propias viñas, cousa que a ninguén do lugar se lle ocorrera nunca polo risco de tal traballo, e máis polos esforzos terribles que supuña ter que dominar a montaña a base de buscar grandes pedras e carretalas ata onde fose necesario, tarefa que precisa de moitas horas de duro esforzo. A súa muller déralle un fillo, o Afonso, que dende neno lle axudou nos labores da terra. E coma el, ficou eivado despois do paso dos anos.

Xa de moi vello ó Demetrio morreulle a muller, e contan que despois dos funerais escoitábaselle berrar mentres tomaba o viño quente que seica lle gustaba a rabiar:

-“¡Ai miña mulleriña, para onde fuches que nos deixas sos!”

E no máis puro dialecto da zona continuaba mentres apuraba no viño:

-“¡Traguiños istes!, ¡ai!, ¡ traguiños istes!”.

Cousa que confundía ós veciños , que non sabían se “louvaba” o viño ou si se queixaba pola perda da muller, que de paso sexa dito, llo taxaba con moita ansia.

 A SABELA DO QUINTILLAN

Fora moza moi bonita na súa xuventude e tivera moitos pretendentes. Un deles fora o Don Pedro que despois o alcumaron “O Cheas”, o da “solitaría”. Este seica non saía do pé da Fonte da Pía, onde ían as mozas pola auga. Gustábanlle todas mais din que fora por culpa da Sabela, que llas facía pasar “canutas”, que marchou traballar á vila no casino cun tío del que fora carpinteiro, do que herdara o oficio e mailo gusto polo viño.

A Sabela fora moi cobizada polos mozos, mais a súa frialdade con eles levouna a ficar solteira ata a súa ancianidade, que pasou soa. O seu carácter forte non deixaba ver nela a desconsolación que os máis tentaban de engadirlle como adxectivo.

Falaba pouca cousa mais o que dicía era sentencioso, pouca xente ousaba contrariala. Era traballadora como a que máis e erguíase cedo tanto de verán coma de inverno. Respectaba as horas da rega polas que non poucas veces se enfrontara tanto a homes como a mulleres, que por nugalla ían fóra da súa hora ou día tornar a auga para as súas terras.

Din que era de armas tomar mesmo para os asuntos de relixión, nos que era a única que se opuña perante o crego por mor dos presentes que este esixía ós fregueses, pois ela non consideraba xusta tal esixencia.

Tería sido unha boa nai de ter elixido home, mais o fado deixouna soa e así, e traballando, veuna buscar a morte mentres apañaba unhas fabas lobas.

A CAROLINA

Tivo dúas fillas do Cipriano. A este coñecérao nas festas da Saúde, á que acudían mozos e mozas de toda a bisbarra. Saían pola mañá cediño, pouco despois de saír o sol, toda vez que se espían do traxe de terra que portaban toda a semana. Ían chegando polo camiño, os dos diferentes lugares; os máis novos adiantábanse e os máis vellos quedaban sempre por tras. As romarías naqueles tempos facíanse polo día e,  cando debruzaba a noite, a xente volvía  ás súas casas, ou os mozos máis golfos buscaban adegas onde seguir a troula facendo noite ata o outro día de festa, que no caso da Saúde chegou a durar ata catro días seguidos nalgún ano.

A Carolina xa coñecía ó Cipriano doutros anos, mais era un pouco mais nova ca el e este endexamais reparara nela. Aquel ano tiña na testa unha película que vira na vila un día que a levara o seu tío Antonio. Nela, a rapaza protagonista deixaba caer un pano de encaixe branco e fino no chan para atraer a atención do galán, que solícito se prestaba a recollelo. Ela non tiña pano de encaixe, o dela era máis pobre, pero en branco gañáballe a calquera, lavárao con moita ansia no pía da súa casa matinando na empresa que levaba nos miolos.

O camiño pasaba preto da súa casa. Dende a solaina puido ollar como ían chegando os mozos, chamou polas amigas e correron para lles saír ó camiño, cousa que fixeron póndose diante deles e deixándose alcanzar como quen non quere a cousa. Cando sentiu ó Cipriano falar tras dela, moi preto, finxiu que lle caía o pano, con tan mala sorte que naquel momento unha brisiña lene levantouno polo ar e foi dar contra unha silveira que bordeaba o camiño. Nembargantes foi o Cipriano quen se ofreceu a collelo e sen dúbida que se fixou nela, que agora medrara. A dificultade foi tal que para recuperar a prenda o homiño picouse todo e o pano rachou por dous sitios ó turrar del. Fora tan complicado que os mozos e mozas seguiron o camiño ríndose da situación, e eles dous tiveron que continuar sos tras dos outros, ledos iso si, el por ter atinxido o que parecía imposible e ela por ter a oportunidade de falar co que tantas veces soñara. Así foi como se fixeron noivos, logo de bailar todo o día, ó volver para a aldea.

O CABRERA

Sempre vivira na vila, a súa casa non obstante era  da ribeira, e unha das grandes xunto coa dos Sotelo. Vestía como  o que era, un señorito, e tentaba de falar o castelán que lle saía con moita dificultade, cousa que o facía ridículo de todo. Non tivera descendencia, aínda que casar casara cunha moza loira que trouxera de Valladolid, onde servira á patria nos seus anos mozos.

Cando nos derradeiros anos a xente deixara de servir e buscara fortuna na emigración, nos anos sesenta, principiou a vender as terras, por non ter quen de traballalas. Só quedou cun par de viñas que mal como podía dábanlle para o consumo e mais para sacarlle uns cartiños, aínda que cos que gardaba no banco tiña de abondo para vivir.

Por levar, levábase ben con todo o lugar, aínda que ninguén lle podía aturar a súa altiveza que arrastraba polos morros de calquera labrego que lle saíra ó paso:

-” ¡Que cho digo eu -soía dicir-, vós sodes moi bestas e diso non sabedes nin a máis mínima cousa, facédeme caso a min!”.

Mais a xente pasados os anos da fame espertara moito, e de ser un dos señores do lugar, pasou a ser un adorno a quen se saudaba máis por compaixón que por sometemento ó respecto da súa  persoa.

O seu herdeiro era o fillo dun curmán que habitaba en Madrid. E ese si que falaba ben o castelán, que non falaba outra cousa; e, na súa pretendida superioridade  lingüística seguía as pegadas do seu tío-curmán no trato coa bisbarra. Non había paisano ó que non aldraxase co seu falar de “mixirico” herdeiro. O Cabrera admirábao moitísimo, e tentaba de corrixir o seu idioma imitando o seu acento, cousa que o facía risible aínda para os ignorantes raparigos que non perdían ocasión de facerlle a burla, ó que el respondía corréndoos e acenando o caxato na procura de zoscarlle a algún.

REMIXIO

Nacera cando a Conciencia era aínda moi nova. Xa dende neno tiña sona de moi testán, todo canto se lle metía nos miolos ía a misa e non importaba a animalidade que fora. Así foi que din que tivo a culpa na morte da nai, mais este corrido penso que é outra animalidade.

Houbo un tempo no que levou a viña á Sabela do Quintillán, aínda que fora máis ben a un curmán dela que emigrara para Buenos Aires. Seica descubriu que, cambiando o sistema da poda, as cepas daban moito máis froito, e así fixo con toda a viña, que en dous anos produciu todo canto tiña que dar. Ó terceiro, fóronlle secando as vides unha por unha, cousa que fixo moita graza ós homes que xa o tiñan avisado:

-“¡Non “señas” animal!, -adoitaban dicirlle. Non ves que se podas deste xeito vanche morrer tódalas cepas!”. Ö que el replicaba todo cheo de razón:

-“Iso son contos de vella, que eu non lle fago ningún caso”.

Aínda despois de estragar toda a viña, seguía nas súas once, e botáballe a culpa a unha enfermidade que lle atacara e que segundo lle contaran estaba atacando a outras viñas da bisbarra, o que era tan falso como que a sidra se fai de cereixas. Mais el non daba o brazo a torcer, nin logo de oír á Sabela, que desconsolada, chamoulle de todo canto se lle pode chamar a un home para convertelo no máis inmundo dos réptiles.

O Remixio era así, turrón, pero no fondo era boa persoa, que non lle facía mal a ninguén. Aínda que no caso da viña non sobrou quen dixera que iso o fixera adrede, cousa que os fillos do río endexamais pensaron, porque non hai nin un só deles que faga o mal ás sabendas. Aínda que o fagan.

O RAMON

Era moi diferente ó seu irmán. Para todo era cortés e gustaba de botar unha man a quen fora. Sempre soñara con partir lonxe, ver o mundo, falar con moitos tipos de xente e aprender cousas para logo de chegar a vello ter que lle contar ós seus netos.

Nacera despois do Remixio, cando este xa estaba farto de correr polos camiños. Fora un neno ledo e pola contra doutros da súa quinta, endexamais fixera trasnada, malia levar moitas veces as culpas doutros.

Na escola de Don Eladio fora dos alumnos máis aplicados, e non só aprendera moi cedo a ler senón que gustaba moito da lectura. Grazas ó profesor que enseguida se interesou por el, puido ler moitos libros que este lle emprestaba, lectura que levaba a cabo no faiado, na Pena dos Mouros ou no camposanto, lugares preferidos nos que acadaba unha indispensable intimidade, sempre que podía zafarse do acoso ó que o sometía o irmán. Deste xeito o seu maxín voaba por lugares exóticos, afastados, cheos para el dunha beleza indescritible.

Cando chegada a adolescencia deu o estirón que o fixo home, tivera que deixar a escola coma tantos outros, moi a pesar de Don Eladio que se viu inútil nos seus intentos por prolongar os seus estudos, cousa que o magoou moito, aínda así  lle seguía a emprestar lecturas.

-“Déixame que siga uns anos máis co neno -dixéralle un día á Conciencia-. Éche moi listo, e é unha mágoa que perda de estudar. ¿E que non o entendes?”.

-“Ten que gañar o pan -contestáralle a nai moi desgustada. Non temos que levar á boca, e xa é un home para estar comendo á sopa boba, que por outro lado non hai. E digo eu, ¿que é mellor, que saiba moito ou morra de fame, ou que poda ter se quer un anaco de pan que levar á boca?”.

O asunto quedou aí. Don Eladio non soubera que responder a semellante pregunta, ficara mudo e tristeiro. A escola acabou así para o Ramón, e foi labrego coma todos.

Máis un verán, despois de correr moitas co seu amigo Lirote que estaba emigrado en Barcelona, o Ramón fixo a súa pequena maleta e marchou para aló co seu amigo. Seica traballou de camareiro moitos anos, ata conseguir algúns aforros e unha boa oportunidade, comprou un taxi, e alí está, aínda que esa é outra historia da que eu non sei cousa.

A SERAFINA

Aínda non tiña un ano cando foi para o Hospicio. Na capital, coas monxas, aprendera a ser toda unha señorita. Era doce e sinxela, o que atraía a cantas persoas se achegaban a ela. 

Sempre botara de menos a súa familia  aínda sen coñecela, o que fixo cando tiña xa seis anos. Dende aquela non faltou un só verán e Nadal que ela non fora ver ós seus. Queríaos moito a todos, pero algo especial tiña cara ó Ramón.

Lembraba cando na primeira visita os viu ós tres. A súa nai engurrada e vella, co pano á cabeza e os ollos cheos de bágoas abrindo os brazos para apertala; o Remixio, firme e serio, fitaba a pequena como se fose un obxecto estraño;  e o Ramón, inquedo, intranquilo, como non sabendo que facer, mais cun amplo sorriso.

Aquel primeiro encontro, inesquecible para ela, fora o máis grande que lle puidera ocorrer despois de pasar noites e noites chorando polos seus. Tratando de imaxinalos, de adiviñar as súas voces e miradas.

O Ramón sentábaa no colo á noite, ó pé do lume da lareira e contáballe contos. Moitos contos de princesas encantadas, de xacios tristes, de meigas e bruxas feiticeiras. ¡Como gustaba deles!. Imaxinábase unha princesa encantada na procura dun mozo que a viñese  salvar, mozo que sempre tiña as calidades do seu irmán Ramón, e tiráballe o feitizo, montábaa nun cabalo branco cunha grandes guedellas que a levaba polo mundo amosándollo todo: as flores do campo, os ríos, as montañas, o mar, as voces das xentes, os chíos dos paxaros. Xa de adulta ten contado que estas cousas aínda seguen vivas no seu espírito, e que bota en falta ós seus, e máis especialmente ó Ramón a quen non ve dende hai anos. Segue a gardar os seus contos de nena na lembranza, e cando despois de traballar chega ó seu pisiño, esgotada, pecha os ollos e sénteos a todos moi vivos. Ás veces emociónase tanto que mesmo chora, e as bágoas descargan todo ese afogo que sente por telos lonxe.

O MODESTO

O Modesto era un rapaz moi inquedo. Herdárao de seu pai o Leonardo e este á súa vez da súa nai a Sariña do Muíño, que fora moza de Don Pedro “O Cheas”.

Gustáballe destacar en todo, mais o seu fado facía que fora un perdedor nato, cousa que non lle gustaba moito e que co tempo converteuno nun fachendoso medio aloucado.

Era da quinta do Alfredo, e sempre o sentira o seu rival. De nenos coas canicas, cos trompos, cos niños, cos tiracoios; de mozos, coas carreiras, cos cestos de uva, na cava, e xa de adulto rivalizaba nas anguías despois de que o Luís da Barca descubrira o fenómeno dos encoros que traían a baixada masiva destes peixes cando buscan o mar.

Cando saían coas barcas, á saída do túnel collía máis anguías aquel que máis vogara. En non poucas ocasións tiñan rifado por unha peza, facendo rir ben ós demais pescantíns que estaban vendo branquear o río pola abundancia dos peixes. Non había forma, só facía falta unha pequena escusa para que eles se ensarillaran a insultos e algunha vez chegaran mesmo ás mans, mellor dito ós remos cos que loitaban como se fosen espadas.

Contan que un día o Modesto tivo tan mala sorte, que nunha desas regueifas fixo un mal movemento e a barca volteou dando co seu corpo na auga. Malia o aparatoso da caída, tivo a sorte de se agarrar á barca do seu rival, ó que este respondeu, despois de ficar un segundo ou dous sen saber que facer, axudándoo como se fose o seu irmán. Seica o Alfredo se escusara polo accidente botando ó seu lombo as culpas do que non fora senón caída fortuíta. A barca do accidentado tragáraa o río sen lle facer ascos, cousa que amolou moito ó Alfredo que se brindou a axudar ó Modesto na construción doutra.

Fora coma un soño, durante catro ou cinco días traballaron xuntos no pequeno estaleiro que había ó pé da fonte Pía. Mais cando a barca ía collendo forma deron en discutir sobre que medidas tiñan que levar os remos:

-“¡Onde vas con eses remos, animal!. ¿Non ves que son moi grandes?, ¡non vas poder nin con eles!”-espetoulle o Alfredo.

-“¡Non poderás ti, que es un mingallas!. ¿Non será que o que queres é que sexan máis pequenos para gañarme nas carreiras?” -contestáralle o outro sen mirar en diplomacias.

A barca tivo que rematala o Modesto só, pois a discusión fora tan grande, que se non é polo Leonardo e o Ramiro que andaban por alí, a cousa ía pasar máis que das palabras. Todo volveu ó seu rego. E estes dous seguen a rivalizar coma se aínda estiveran na idade das canica

LUIS DO ROTEA

Sempre fora un bo mozo, forte e saudable. Pero o mellor que tiña era o seu carácter bonachón que aínda de maior conserva. Din que cando competira co Pexerto aledárase moito por ter sido considerado o home máis forte da bisbarra, pero duraralle pouco a ledicia cando se decatou  da faena que lle fixeran ó seu rival.

-“¡Estívolle moi ben o que lle pasou ó Pexerto! -dixéralle despois de tempo o Cachirulo, un día no que este ía cara á vila a pé e se cruzara con el polo camiño ¡Iso de meterlle pedras no cesto foi unha idea que só se lle podía ocorrer ó Lerchán!¡Mais estivo moi ben para baixarlle os fumes a ese condenado do Pexerto!,¡Mala chispa o coma!”.

Contan que o Luís pediu  explicacións ó camiñante e este llas deu con todo luxo de razóns:

-“Eu non sabía nada disto  -respondeulle con moita mágoa-, que se o soubera non había pasar nada do que pasou. Esta competición non foi válida, iso non se lle fai a ninguén”.

O Luís do Rotea estivo moitos días magoado. Decidiu baixar á ponte do Bizo na procura de falar co Pexerto e explicarlle  todo canto acontecera. E así o fixo, diante de moitos homes que platicaban no peitoril da ponte, xa na tarde, despois de ter rematadas as tarefas do día. Seica os alí presentes tiñan que poñer as mans nas súas bocas para non estoupar en risos que provocaban os acenos de sorpresa e rabia que facía o coitado que sufrira o engano. Este déralle as grazas ó seu rival-informante e gabouno como endexamais se vira que o fixera con ninguén. Tamén mirou cara ó público con desprezo e carraxe, mirando de atopar coa súa vista ó moinante enxeñeiro de semellante falcatruada, personaxe que unha vez destapada a súa artimaña, desapareceu  nas pequenas rúas rumiando entre dentes polo baixo, unha pequena desculpa de ter  “nonseiqué” que facer.

DON RUFO

Fora o home máis vello do lugar, pasou dos cen anos. O segredo seica era unha alimentación moi equilibrada á que o sometía o fillo, o Pexerto. No pequeno almorzo un pouco de pan con auga, unto e verzas; de almorzo, verzas con unto, auga e pan; e de cea, auga con verzas, pan e unto. O home non protestaba e comía o alimento case como un porquiño na maseira. A desculpa do fillo ante tal réxime era que o vello tiña o colesterol  moi alto, e outra comida podía ser mortal na súa alimentación.

Contan as malas linguas que o fillo agocháballe a carne e os chourizos, e o pai pasaba tódolos días remexendo a casa na súa procura; cousa que en moi poucas ocasións lle saía ben. Cando isto pasaba, dábase unha enchenta tan grande que en dúas ocasións tivérao que vir buscar a ambulancia da vila e internalo cunha indixestión de moito coidado.

A penas saía da casa, e só se lle podía ver sentado e moi esperto no patín, como vixiando a quen pasara por diante da porta. Cando conseguía que alguén lle dirixira a palabra , falaba e falaba ata que canso ía ficando durmidiño coma un paxaro. Ö volver o fillo da labranza espertábao de malos modos e metíao para adento non sen pasar poucos traballos, xa que o vello tiña mal espertar e daba en insultar a tódolos veciños, algúns xa mortos e esquecidos.

-“¡Cousas do rego sanguíneo!” -adoitaba dicirlle o Pexerto a quen neses intres escoitaba as verbas do pobre. Logo collíao polos ombreiros e erguéndoo seguía a dicir:

-“¡Veña papá, que lle vou preparar o que tanto lle gusta. Xa verá vostede como se pon as botas…!”

Ö que o velliño respondía cun aceno de burla, e ben alto:

-“¡Xa o sei fillo, xa o sei: verzas con unto, ou unto con verzas. Que ben te coñezo eu a ti!.”

O PEPE DA GRELA

Tódolos veráns polo día dos Milagres, bañábase vestido no río. Chegaba ó mediodía cando a orquestra facía a sesión vermú despois da misa, e a regueifa repetíase ano tras ano.

-“¡Que Pepe, este ano non te bañas: Seica tes medo de mollar o traxe! -dicía un calquera.

-“¿Canto apostas a que vou? -contestaba o Pepe apresuradamente, enfurruñado, como se lle fixera mal o que escoitaba.

Entón o teatro estaba asegurado, a xente achegábase á varanda da ponte para ollar ó bañista que empuxado pola aposta, cinco pesos normalmente, se dispuña levar a molladura de traxe e gravata. Unha vez na auga nadaba canto podía e despois de ter ben divertido ós veciños, saía cun sorriso moi amplo  que só mostraba cando, canso de nadar, tiña realizado o que para el era unha grande fazaña. Pero o máis divertido empezaba ó rexeitar os cartos que xustamente gañara, entón volvía a poñerse serio e dicía:

-“Saca de aí, non che quero nada, ou pensas que tan escaso ando de cartos. Un home é un home e un gato é un becho”.

E saudando a tódolos presentes facía unha reverencia como as da Idade media, recollía o seu chapeu, que endexamais se mollaba, e ledamente, cantando a rianxeira, cruzaba a ponte camiño da súa casa. A xente seguíao por tras como se fose un líder, e xa no outro lado, facendo coa man o aceno do silencio agardaban un anaco ata que de súpeto unha voz de muller soaba no eco das montañas:

-“¡Ai como vés langrán!, ¿non aprenderás cos anos, desgraciado?¡Agora quen lava e quen prancha!. ¡Dimo ti a min, ¿quen?!. E de seguro que tampouco colliches os cinco pesos. ¡Eu non teño home, teño un parvo na casa!.¡ Non sei se levarte á feira e trocarte por unha besta, no caso de atopar alguén tan “pamplinas” coma ti que se deixara enganar no troco!.”

De súpeto o lugar enchíase de risos e aturuxos, e a festa continuaba ledamente para todos, que xa se dispuñan a achegarse ás mesas onde comerían, beberían e contarían historias ata a chegada do serán.

A PURA

Era destas mulleres reservadas, dedicara toda a súa vida a servir e calar. Traballadora coma tódalas mulleres, a súa existencia correra entre os pratos dos ricos e a labranza da terra. As mans fortes e rudas aínda mostraban unha beleza que o tempo non fora quen de mudar.

O caso é que a Pura non se levaba mal con ninguén , o caso é que non se levaba. A duras penas se lle arrincaban da boca os saúdos obrigados, virtude ou defecto do que carecen a meirande parte das persoas, non só das mulleres, como se dá en pensar, mal pensado, entre os machos da especie.

Contan que de moza fora unha muller moi solicitada, mais o seu carácter frío afastaba dela os pretendentes que nas tentativas ficaban, desesperados uns e cansos os outros. Pero a súa faciana endexamais reflectía  esa amargura que outras mulleres solteiras amosan, todo o contrario, con ser como era, a súa faciana era espello  dunha ledicia e pureza permanentes.

Din que con quen máis falaba era coa señora Pepa a quen servira dende moi nova. Na casa de Don Rufo todo estaba curiosiño grazas á preocupación das dúas mulleres. A verdade é que non parecía unha casa de labregos ricos senón o pazo de señores moi importantes.

Foi despois de que morrera a señora Pepa cando a Pura concibiu ó Trolas, e con el continuou a servir á mesma familia. Mais cada ano que pasaba os tratos que recibía do pai e do fillo eran moito máis fríos e vexatorios. Así, a gota que desbordou a cunca foi cando esta lle entregou o pequeno ó crego para que o criara. Seica o Pexerto, moito máis novo ca ela, puxérase coma unha fera, chamáralle de todo: desconsiderada, mala persoa, pécora e moitas máis cousas. Chegada a esta situación a Pura deixou de servir e volvendo á súa casa ficou nela ata que xa de vella morreu, soa e esquecida por todos.

Só se deixaba ver nunha horta que tiña ó pé da súa casa, que estaba afastada do lugar, e o seu fillo era o único que cada semana ía vela cargado con algunha fardela, na que se lle supón que levaba carne ou peixe que mercaba na vila cos pouquiños cartos que gañaba nas encomendas.

O CACHIRULO

Pronto se desentendera do fillo. Cando a señora Rosa quedou co Suso, o Cachirulo desapareceu e endexamais volveu pola bisbarra. Fórase para a capital onde o viran varias veces cun gardapó azul facendo reparto polas tendas. Sempre andaba apurado, con moita ansia no traballo, non se paraba cos clientes máis do preciso e cando atopaba a algún veciño do lugar falaba pouca cousa del e desfacíase en preguntas sobre  de como seguía a vida entre os seus queridos amigos. O único que conseguira estar máis tempo con el fora o Cipriano. Este tivera que ir á Deputación a arranxar uns papeis e encontrouno á hora do almorzo. De seguida se saudaron e o Cachirulo levouno xantar a unha fonda onde ía tódolos días , a comida era caseira e a moi bo prezo.

Aquel día o home chamou por teléfono ó traballo, puxo unha desculpa para non acudir, e os dous marcharon, como amigos que eran, a percorrer a cidade falando dos vellos tempos e non tan vellos. Pegáronlle un repaso a todos, falaron do Suso, da súa habilidade para lle sacar os cartos ós demais, da pulcritude e xenerosidade da señora Rosa, que o coidaba mellor que se dun fillo se tratara, etc. Seica percorreron tódalas tabernas habidas e por haber, e xa ben cargados choraron a reo polos mortos, polos que xa non volverían a ver, pero que habitaban fondamente nos seus corazóns.

Contou o Cipriano que o Cachirulo non era feliz e que a súa desgraza seguía a ser a lembranza da súa muller que o convertía nun solitario empedernido. Só o traballo lle facía a existencia  un pouco máis aturable .

O RUFINO

Uns din que malcriara ó fillo, que toda a culpa de que este fora tan argalleiro era del. Din que cando o Lerchán era novo o Rufino deixáballe facer todo canto se lle antollaba, que endexamais lle paraba os pés. Pola contra, ríalle as grazas e encirrábao para que fixera das súas. O mesmo pai bautizara ó seu fillo co alcume de Lerchán, que chamar chamábase Xosé Luís.

O Rufino era moi mal falado, cousa que non herdara o fillo, que aínda que era o mesmo demo non xuraba nin dicía malas palabras, salvo as obrigadas, que esas se lle poden soltar a calquera. Daba mágoa escoitalo falar, de cada tres palabras unha era unha animalada. Mais, á parte destes defectos , a verdade é que era moi bo traballador, o que compensaba o seu carácter e facía que estivera moi solicitado en tódalas casa ricas da bisbarra. Seica era madrugador e cumpridor coma poucos. A súa palabra era sacra para el e así era tida por todos o que o coñecían. Gustaba de dicir sempre:

-“Eu só teño unha palabra e pódovos asegurar que vai a misa” . Dito que eu aquí transcribo sen xuramentos desagradables que poderían ofender a calquera oínte.

Os máis vellos din del que era defensor dos amigos e tamén dos veciños, que non todos eran amigos Pero cando un perigo estraño asexaba para algún destes nomeados, el era o primeiro en saír na súa defensa, aínda que o risco fose físico.

Cando morreu tiña sobre os sesenta e cinco anos, viñera moita xente de toda a bisbarra, endexamais se vira tanto mundo na ribeira, nin tan sequera pola festa da vendima, que era a ocasión na que máis xentío se xuntaba.

O RAMIRO

Era home de poucas palabras, dos que se ve que pensan denantes de falar. E cando ceibaba algunha palabra cargábaa de razón ata a fartura.

Un día, cansou de que o fillo sempre lle estivera a pedir emprestada a barca ó Don Pedro “O Cheas”, que a tiña amarrada a cotío nuns vimbios no areal. Este case que non lle daba uso e a madeira ía agretando ó cabo dos anos. Así que un día lle dixo:

-“Imos facer unha barca, Luís. De tanto pedir a do Cheas van pensar que é pola túa culpa que a barca está a estragarse. Se viñera máis por aquí e lle dera brea e chapapote outra cousa sería”.

O chaval, que daquela érao, puxérase moi ledo, e faltoulle tempo para contarllo a todo o mundo, que fixo que dende aquela gañase o alcume de “O da Barca”. O certo era que ó Ramiro tamén lle gustaba pescar, coller a cana e pasar as tardes enteiras co cigarro pegado ós beizos vixiando a boia, cando este afundía tiraba con forza, sen pausa, moi mañoso, e berraba:¡Outro!. Os veciños podían saber así o que pescaba ou o que deixaba de pescar, con só contar os “outros”.

Despois de que as augas asolagaran as casas máis baixas do lugar co gallo do encoro, cando o seu fillo descubrira o conto das anguías, pasou unha tempada sen que os veciños se decatasen do maná que baixaba polo río. Pouco a pouco os veciños fóronse facendo con barcas, e xa, vixiantes dende as súas casas, ollaban cara ó río. Cando traballaba o salto comezaba unha grande competición por ver quen era o máis rápido en chegar á ponte Nova e coller máis pezas. Pero o curiosos era que non sempre que andaban as turbinas baixaban as anguías, como se estas se puxeran de acordo e só se precipitasen en peregrinación. Cousas da natureza. Así, os homes cansos de esperar a pesca, tiñan que dar marcha atrás e volver de baleiro para o lugar. Cando isto ocorría, antes de deixarse levar pola corrente río abaixo, iniciábase un pequeno diálogo para tentar o parecer dos outros, ciumentos todos de que alguén puidera quedar un chisco máis, e nese momento lle dera por baixar o que agardaban. Que dito sexa, supuña uns cartiños de máis para a economía familiar.

O XESUS

Déixabase ver nos veráns, tamén pola Pascua e, como non, no Nadal. Viña de Madrid, sempre cargado con algún aparato novo que chamaba a atención. Fora dos primeiros en amosarlle á xente un casette, un muíño automático de café, unha cana extensible…, por nomear só algunhas cousas:

-“¡Mirade isto, animais!,   -gustaba de dicirlle ós fregueses. ¿Endexamais virades tal cousa, é que vós estades noutro mundo!”.

Presumía de todo ante os aldeáns, que na meirande parte das veces xa non lle facían caso, nin falla que había coñecéndoo como o coñecían. Miraban para o artello en cuestión, e acenaban cos ombreiros en sinal dunha curiosidade incrédula. Mais el non se decataba do verdadeiro significado dos xestos e pensaba que os facía devecer coa envexa.

Na vila frecuentaba o Casino. Tomaba o seu café, a súa copa e fumaba o seu puro que apuntaba na conta do tío, pois el endexamais pagaba. Mais aí  de pouco podía presumir porque os homes medíanse nas cartas e el, malia tentalo de cotío, perdía e perdía, non lle servindo de nada as súas fachendas. Non obstante, sempre lle botaba as culpas ó fado que, segundo el, favorecía sempre ós da casa:

-“¡E é que tendes potra, co burros que sodes e sempre gañades!”.

Pero os do Casino non calaban coma os do lugar:

-“¡¿Que potra?, o que pasa é que non tes nin idea do que son as cartas. As que máis viches foron as de Correos, porque senón outra cousa non se explica!”.

Deste xeito saía do salón de xogos e liscaba da vila cara ós seus dominios no río, alí dispúñase a humillar, maltratando a todo becho vivente que atopaba no camiño. Quizais fora como desafogo da súa mala sorte no xogo, cousa que descoñecían os paisanos que como xa dixen denantes, estaban vacinados contra da súa altivez

A LUA

Non lle tiña medo á noite, gustaba dela como outros gustan do día. Quen sabe o que lle vía para saír polos camiños ata a madrugada, percorrendo viñas e montes, chamando en voz alta ás cousas polo seu nome e saudándoas moi efusivamente como se tiveran vida.

-“¡Boas noites, cepa!. ¿Como estamos silveira da Raña?. ¿E ti.carballo do Señoráns?.¡Tíñate tan esquecido piñeiro de Mourelos!”.

Máis dalgún, atopáraa confundíndoa cunha alma en pena, cun trasno viaxeiro. E máis de algún tamén sentiu medo dos seus saúdos na escuridade trabucando a súa voz co son da Santa Compaña.

O Roque topara un día con ela cando baixaba polos “Codos”, e foi tal a suxestión que lle deu que en troques de seguir polo camiño atravesou as muras das viñas dando chimpos, e cun afogo pesado que oprimía o seu peito, chegou ó lugar e deu en petar coma un tolo na primeira porta que viu:

-“Valédeme, por amor a Deus, valédeme, que vai o demo para quen sabe onde!”.

Segundo contan, cheiraba, con perdón, a merda. Cagárase pola perna tan solto que lle chegaba ós zapatos. O veciño que o socorrera fora o Rufino, que morado se viu para convencer ó medroso de que o que vira fora á Lúa envolta nun saio branco.

-“¡Non pode ser, -insistía. Eran máis dun milleiro de ánimas en pena que berraban o meu nome, que cho digo eu que me seguiron ata ben pouco de chegar aquí. Unha viña de branco, outras de negro, e todas levaban un cirio na man e o seu andar era como se navegaran no ar, que eu ben vin que non tiñan pés.

Fora tan grande a coña que en tres días non se falou doutra cousa no lugar, e á xente fíxolle tanta graza que deron en alcumar ó Roque “O da Compaña”.

O AFONSO

Levaba o mesmo xeito có pai. Medio eivado miraba para o chan e traballo lle custaba erguer a vista deste. O seu proxenitor fixérao traballar de abondo dende moi novo, carretando nas pedras e na terra, non sen poucos esforzos debido á súa constitución feble.

Nunca lle fixera moita graza a súa vida, e tíñase por un desgraciado sen remedio.  Mentres os outros nenos da súa idade xogaban ós trompos ou ían ós niños nas tardiñas de verán, el ficaba á sombra e saia dos seus pais, dos que se despegara só un par de anos para ir á escola de Don Eladio, que abandonou aínda sendo moi cativo.

Xa de maior , cando coidaba do seu pai moi ancián, lembraba como tentaba de novo saber das cousas dos nenos imitando á Conciencia no seu ler no eco das montañas. Instruíndose  da última do Lerchán, de se se pegaran o Pexerto e o Remixio, do invento prodixioso que trouxera o Xesús do Cabrera. En fin, lembraba con morriña non ter sido un neno coma os demais, con pesar de todo o que fora a súa vida. Pero nunca facía responsables ós seus pais, e pola contra era o fado o culpable de que nacera na casa tan pobre que lle tocara. Era o que o facía seguir sendo tan mísero e desgraciado, aínda.

E en verdade o era, pois vivía como tal, malia ter acumulada ó cabo dos anos unha das fortunas máis grandes do lugar. E mentres noutras casa máis humildes foran mellorando cos tempos, poñendo cociña económica con azulexos nas paredes, levando a auga ata os fogares, construíndo o cuarto de baño…, el seguía a vivir coma nos vellos tempos, na miseria absoluta, e os cartos ían parar ó banco, coma se o destino para eles marcara ese único camiño. E o máis triste, sen deixar trás del parentela ningunha.

O LEONARDO DOS MUIÑOS

Fora o mellor nadador de toda a bisbarra. De mozo cruzaba mergullado a poza de Toalde, que din que tiña uns cen metros de anchura, que eu, xa non coñecín porque quedara asulagada nas augas do encoro. Era perigosa de cruzar, pois nela había unhas correntes do demo xa que alí mesturábanse augas de dous ríos que en cachón baixaban polas montañas.

Non lle tiña medo ó río, aínda que si respecto, coma todos. Nadaba igual nos rápidos que nos remansos e gustaba de se tirar dos penedos, sobre todo dun que chaman “o dos Muíños”, que el, era o único que o dominaba.

Unha vez o Xesús do Cabrera gabándose dos seus dotes de saltador, describíndolles ós presentes os trampolíns dos que el se tiraba na capital, que seica eran o dobre de alto que este penedo, tentou de lanzarse desde el, tensionado polo público que ante a súa presunción reclamaban unha exhibición.

Aquel día o Xesús subiu ó penedo convencido das súas habelencias, mais cando se atopou enriba as cores fóronlle mudando no rostro,” presinouse” tres ou catro veces e tentou de dar  o pulo definitivo . Pero o río víase aló embaixo cunha corrente fera, formando unha escumiña branca que mareaba. Cansos de  agardar, os rapaces principiaron a berrarlle cousas para ver se o animaban ou pola contra facer que desistira da empresa. E isto último foi. Despois dun anaco, o Xesús descendeu polas penas entre as que se erguía o gran penedo e cunha ansia de desculpa, buscou de dar unha explicación razoable sobre da súa decisión. Ninguén lle fixo caso, e botándose todos á auga facían burla del:

-“¡Moito bruído e poucas noces!. ¿Seica pensas que aquí os homes se tiran de trampolíns?, iso está ben para os “figuríns” da capital.

A SEÑORA ROSA

Moi limpa era. Pasaba parte do día rascando no chan da casa ata que este albeaba  como se fose de azulexo, que ser era de madeira toda a casa, menos a cociña que coma rodas era de terra pisada, xa máis tarde, de cemento.

Ö Suso traíao limpo como se fose un señorito, e aínda que este sempre volvía das súas andainas feito un porquiño, cando saía da casa daba gusto velo. As súas camisas, sempre brancas coma a escuma dos cachóns; a súa chaqueta impecable, o mesmo cós seus pantalóns, co ferro pasado e coa raia ó medio. Betún, endexamais faltaba para os seus zapatos, que relucentes semellaban un espello no que se mirar. Nin nas casa dos ricos había tanta limpeza e pulcritude.

Cando un chegaba á súa casa estaba obrigado a limpar ben os pés na esteira que tiña na porta, e xa dentro, un tiña medo de tocar cousa por non luxala, que parecía que só con mirala xa un o facía. A verdade era que ninguén estaba afeito a tanta limpeza, e menos naqueles tempos nos que a miseria tocaba en case tódalas portas do lugar.

Non se sabía de onde lle viña á aquela muller tanta pulcritude, quizais lle veu, pensei eu co tempo, polo alcume que levaba a súa familia, “A Porcona”. Seguramente, cando nova, influída por isto, deulle en demostrar a todos cantos viñan á súa casa de que de porca nada, e que pola contra era a máis curiosa.

Din que cando morreu, a casa era unha patena, e que a xente, despois de enterrala e ter levado ó Suso para o asilo, axudaron ó Cachirulo a deixala tal e como estaba, coma se esa fora a derradeira homenaxe de respecto á persoa daquela sufrida muller.

   A SARIÑA DOS MUÍÑOS

Caro lle custara sacar o seu fillo adiante. Tivérao de solteira, e aínda que moitos dicían que o pai era  Don Pedro “O Cheas”, ela endexamais o dera por certo. Coma tódalas mulleres do Bizo era forte, con carácter. Foi abandonada pola familia despois do parto, téndose que ir vivir á cortiña dun curmán seu emigrado en Cuba, ó pé do regato dos Muíños, de onde lle viñera o alcume.

Traballara duro ó xornal para a casa dos Sotelo, para o Don Adolfo, para quen fora preciso por un cacho de touciño que levar á boca e darlle ó seu fillo. Andaba sempre con el ás costas, aínda traballando na terra, e pouco a pouco cando este ía medrando foron arranxando a cortiña, e con algún porco e algunha pita, saíron para adiante.

Ben llo agradecera o Modesto que a quería con amor devoto, case de adoración. Así que este se fixo un home coidaba dela como se de fillo se volvese pai. Non deixaba que fora ó xornal, nin que carretara na auga, e se estaba el na casa, nin darlle a comida ós animais a deixaba. Poucos fillos trataron á nai como o fixera el, mesmo cando casou coa Ramona advertiuna deste amor por ela:-“Ramona, quero que sexas a miña muller -dixéralle-, mais quero que saibas que a primeira de todas é a miña nai. Ela crioume con moito sufrimento e tivo que renunciar a toda a súa xuventude e familia por min. Aínda lembro as noites en que tapando a cara para que eu non vira as súas bágoas, consolaba a miña fame con contos e cantigas agarimándome nas pallas do meu berce. Quero que teñas o seu sacrificio en conta e trates de facer a súa vida tan venturosa como eu procuro facerlla”.

Isto contaba a Ramona, que quería a súa sogra con loucura, cousa que dito sexa de paso non era difícil, pois a velliña era doce e “xanciña”, e endexamais protestaba nin se puña en contra dos seus.

A CLARA

Non era filla do río mais, ó contrario do marido, dende que chegara ó país tentara de falar o idioma. Os veciños, logo de coñecela e tratala, non daban entendido como esta fora dar co Cabrera, tan distinto dela no físico e mais no corazón.

Como o seu nome indicaba era transparente coma a auga, e a súa cabeleira loira reflectía o sol como se fosen campos de trigo, e deixábanse bambear polo vento sen atrancos de cintas ou fibelas. O seu carácter era o dunha fada boa e diante do Cabrera máis dunha vez volvera por algún paisano e o axudara, malia as queixas do seu consorte.

Aquelas manciñas brancas e fráxiles entregábanse a botar unha man onde cumpría, sen pedir cousa a cambio. A fame lle curara a máis dun, que de seguida a xente foi sabendo dela e acudían á súa casa na procura dun anaco de pan cando apertaba a miseria, ou de cartos para acudir ó médico. Ben veces fora reprendida polo home que cando a vía nestas andainas enseguida lle dicía.

-“¡Tú axúdaos, que xa verás o pago que che han de dar estes desgraciados!”.

-“Non teñen porque me pagar nada -respondía a Clara-. Eu só sigo o que manda o meu Señor e ti deberías facer o mesmo, que tal como fas non sei se Deus abrirá as portas do ceo para ti”.

Cando viñera de nova ía ó lugar moi a miúdo, e era moi amiga de ir ás novenas e ós rosarios, ata que chocou co Don Adolfo, que igual que o marido recrimináballe o seu bondadoso carácter. Ese día quedara na sancristía e seica discutira con el, oíanse os berros do crego dende o adro da igrexa, e ela saíra colorada e chorosa.

Ninguén soubo ben o que acontecera, pero ela nunca máis volveu polo lugar nin sequera no enterro do home, que deixou este mundo antes ca ela.

DON ELADIO

Don Eladio trouxera a escola ó lugar. Ö principio tentara que toda a xente, mesmo os maiores, aprenderan a ler e a escribir, mais co tempo tivo que desistir do empeño e xa lle custaba caro ter algún rapaz de máis de doce anos baixo a súa tutela. O lugar era de pobres e non entendían ben o castelán, para canto máis lelo e escribilo.

Era un home moi  tranquilo e gustaba de dar grandes paseos pensativo, cavilando na súas cousas, e tanto era así que pasaba xunta a xente e había que saudalo insistindo, ou non se daba nin conta da compaña, tal era o seu ensimesmamento. 

Tivera épocas de pasar moita fame, e non porque os veciños non tiveran, senón polo remiso que era a pedir. Tiña a escola na casa do Sotelo, que el reparara coa axuda dalgún veciño. Cando lla deixaron o tellado estaba estomballado sobre o chan e non había nin  fiestras nin cristais .

 Non sen pouco esforzo saíra adiante o querido mestre, do que non todos aprenderon moitas letras, pero si algo de cultura xeral, da que conseguira non poucos amantes.

O que máis gustaba de explicar era a historia e as ciencias da natureza. Neses momentos a escola ficaba en silencio e só se  escoitaba aquel xeneroso discurso que se prolongaba en moitas ocasións  ata a noite ante a sorpresa de tódolos discípulos.

O Don Eladio morreu, e morreu a escola. Unha tarde de inverno mentres os cativos facían unhas tarefas, quedou durmidiño coma un paxaro sen que ninguén se decatara, como gusta de morrer a xente deste lugar, sen presas e sen un só laio.

O LIROTE

Era fillo do Santos da Barcia. Ós dezasete anos deixou o lugar e foise co posto percorrer o mundo. Seica estivera en moitos sitios de Europa ata que recalou en Barcelona, onde segundo dicía era empresario da hostalería.

De mozo era tido pola xente do lugar como un home feito e dereito, xa que cando falaba transmitía unha lucidez case que de filósofo. Din que o seu pai fora sempre moi recto con el, e que sempre lle falara coma a un adulto, de aí, non cabe dúbida,  a súa capacidade en aparentar por riba da súa  idade.

Gustaba moito das rapazas. Tenme contado o Ramón que non había casa con moza ou muller guapa na que el non tivera estado. Unhas veces coma  un golfo, espiando, outras coa escusa de traer recados, calquera mentira servía para chiscarlle o ollo á desexada. Contoume unha vez, o mesmo Ramón, que foran eles dous, que sempre foran unlla e carne, ata a casa da Rosiña a do Sallán por ver se a vían espirse, xa que a fiestra da súa chambra daba a un palleiro que había ó lado da casa. Cando estaban “empolingados” na cima das pallas puideron verlle as tetas, aínda que non con moita claridade. Puxéronse tan alporizados que o Lirote deu en ouvear como se fose un lobo. Tal foi o balbordo que montaron que o Sallán saíu da casa coa escopeta cargada e pegou dous tiros que se escoitaron en toda a ribeira. Saltaron do palleiro con tan mala sorte, que a chaqueta do Lirote enganchou nun mollo e ó deixarse caer véuselle toda a palla enriba. O Ramón dera liscado e baixara ata o río cun medo no corpo que os pelos se lle puñan de punta. Non pasou así co compañeiro que preso da palla segundo el, ou do medo, segundo o Ramón, ficou tirado no chan ata que o Sallán deu con el, seica o collera por unha orella que lla deixara rubia coma o sangue.

Ö día seguinte cando os dous camaradas se atoparon xa estaba avisado o Santos e maila Conciencia da trasnada dos rapaces que como castigo tiveron que ir recompoñer a herba seca e irlle dous días ó xornal. Como conta Ramón, non fora mal castigo pois puideron disfrutar da compaña da Rosiña que lles levaba o xantar e o porrón con auga.

O ANTONIO

Era irmán da Ascensión, nai da Carolina. Casara coa Luísa xa de vellos. Era moi querido no lugar e tiña un grande amor polos nenos, que no seu matrimonio non nacera ningún. Uns din que por el, outros que por ela, falar por non estar calados, que nestes sitios pequenos fálase por matar o tempo.

Gustaba moito, nas tardes de domingo cando facía bo, de subir ó San Martiño, onde vivía a súa irmá. Alí recollía a sobriña e a outros rapaces, e seguía camiño ata a vila. Gustáballe o cinema a rabiar, sobre de todo as películas de indios, onde o “chico” sempre guapo e moi alto, pegaba tiros para un lado e para outro sen pestanexar. Parecía un pequeno máis entre todo aquel rebumbio de rapaciños. Aplaudía coma eles cando gañaban os bos e pateaba no chan de madeira, coma todo o público, acompasando a música que adoita acompañar ós xinetes nas súas intrépidas cabalgadas. Os nenos facían del o que querían, mentres el aguantaba pacientemente sen incomodarse. Ninguén vira cousa igual:

-“Déixeos estar – dicía- cando algún pai reprendía ó fillo que estaba a turrarlle da gravata-. Son cousas de nenos, non hai que lle dar importancia”.

Así que remataba a función, collidos os uns ós outros polas mans, levábaos a mercar regalicia ou pipas ó quiosco do Román, e sempre había de sobra, ninguén quedaba sen lambonada. Logo daban unha volta pola alameda e xa ó serán, co tempo xusto, volvían para o lugar, onde, chegados, entraban os pequenos nas casas e cansos metíanse na cama, sen remexer cousa ante os pasmados pais.

O Antonio seguía camiño para o Bizo e en moitas ocasións aínda tiña tempo de lle contar a película a alguén que se atopaba na ponte.

A FINA

Non houbo no lugar moza tan fermosa coma a Fina. Tiña o pelo castaño clariño, coma da cor do azafrán. Sempre o levaba  limpiño e brillaba coma mil soles. A súa faciana era moi branca e adornábana dous ollos azuis, un nariz moi pequeniño como o da virxe de Monserrat, e unha boca nin grande nin cativa cuns beizos encarnados, da cor do sangue que corre polas veas. O seu corpo pequeno pero esvelto, cunhas proporcións perfectas a modo de Venus, esa que está en Grecia, que eu téñoa visto na lámina dun libro de historia que estudei de neno. Era coma unha bonequiña, e nin as mans, iso si, de labrega, facían desafinar aquel conxunto de harmonía que se amosaba no seu andar, nos seus xeitos, na súa fala, suave e melosa como o canto das fadas nos regatos.

Non é de estrañar que o Cachirulo quedara preso de tanta beleza, de tanta inocencia, que se expresaban nesta mulleriña con tanta naturalidade que case parecía doutro mundo, mundo divino. Non se despegaba dela en ningún momento, e ela seguíao a todas partes como se fora unha cadeliña agarimosa, sempre a procura dunha caricia. El parábase no medio da faena e ollábaa con tanta dozura que ata se puña vermello, ou puña a calquera que os estivese mirando.

Ela era irmá da señora Rosa, que lle levaba máis de vinte anos, que máis ca unha irmá parecía a súa nai. Pero o destino deixou ir primeiro á Fina. Cando morreu, o Cachirulo caeu enfermo. O baleiro que quedou na súa vida tivo que ser moi grande acostumado á fermosura que o acompañaba diariamente e que o transportaba de tal xeito que se esquecía de todo e de todos ata que volvía poñer os pés na terra, como se viñera de ter un soño incrible,

A xente comentaba de continuo como sería posible que de tal ser puidera ter nado o Suso. Mais a natureza é ás veces inexplicable e endexamais se sabe como vai trocar a vida.

A CESÁREA

“Hai que traballar se se quere ter algo”,  dicíalle a Cesárea ó seu home. Cando casaran recibiran como dote uns soutos que estaban no Casal. De seguida fóranos achandando tronzando as árbores, para convertelos en viñas. Traballo que levou grande parte das súas vidas.

 A Cesárea era coma un capataz para o Demetrio. Aínda ben non cantaba o galo e xa estaba ela de pé facendo as faenas da casa: limpar os cacharros, facer o xantar, darlle de comer ós animais. Espertaba ó Demetrio e púñao a traballar sen miramentos, que se agora había que facer isto, que se agora había que facer aqueloutro. O  pobre do home nin descansaba os domingos, sendo estes coma un día máis da semana. Ó principiar o matrimonio aínda protestara algo ante as esixencias da muller, pero esta rapidamente se impuxera e o home, que remedio, entrou ó rego.

Cando tiveran ó Afonso o traballo del medrou considerablemente, se xa antes durmía pouco agora menos. Erguíao máis cedo e repartían o traballo da casa. Non en poucas ocasións tivera incluso que fregar os pratos e as cazolas.

 A Cesárea e o Demetrio fixeran da súa vida un sacrificio constante, non sabían de romarías, nin do que era “platicar” na varanda da ponte cos veciños nas noitiñas de verán. Endexamais se paraban cos outros, pasaban por diante de quen fora, facían o saúdo coma un lóstrego e os seus pés seguían o camiño cara ó traballo.

Fora un gozo, sobre todo para o Demetrio, cando o fillo foi medrando. O traballo repartíase e facíase máis lene. Ata que un día a Cesárea deuse de conta de que, co fillo grande, podíanse facer máis cousas no día, e ordenaba na mañanciña moitas máis tarefas que de cotío.

Pero de todo, o que máis amolaba en verdade ó Demetrio era que lle puxera taxa ó viño, co que a el lle gustaba.

O ROQUE

Nacera nos Peares, río abaixo. Cando fixeran o encoro de arriba viñera a traballar nel e colléralle gusto ó lugar. A súa vida  ía do Bizo á vila e desta ós Peares. No lugar tíñalle alugada unha casa ó Pexerto. Gustaba de dicir que se sentía cómodo nela, e que á súa aldea ía por ver os seus, que outra cousa non tiña alí.

Non tiña propiedade ningunha, e segundo el, nin falla que lle facía. Nembargantes era amigo de axudar á xente cando os traballos abondaban. Así que frecuentaba moitas casa do lugar, onde xantaba ou merendaba. E ás veces tiñan rifado entre veciños por pretendelo, todos se sentían moi gustosos de telo como convidado. A verdade é que era simpático e agradable, e un podía saber de moitas novas pola súa boca. Novas da vila e do resto do mundo que el con moito detalle relataba mentres os anfitrións escoitaban” alelados” coa maxia do seu falar. Pero endexamais visitaba de baleiro, sempre había unha botelliña de coñac, ou uns puriños, ou se cadraba, unha folliña de bacallau salgada que era moi estimada por todos.

Sempre ía e viña sen que ninguén soubera o motivo das súas viaxes. Partía ou volvía sen dar aviso, coma se por algunha cuestión a cousa tivera que ser secreta. E cando lle preguntaban se iría á vila sempre respondía o mesmo:

-“Pois non che sei. Non teño decidido nada”.

Uns dicían que se andaba con cousas de contrabando; outros que diso nada, que o que tiña eran varias queridas ricas e que cando volvía ó lugar era para repoñer folgos. Pois de todos é sabido que manter relacións con dúas ou máis mulleres á vez pódelle acabar coa saúde a calquera.

O SALLÁN

Era bruto coma il só, como se adoita dicir no dialecto desta terra, cando se quere expresar ata que punto a mente de alguén é tan impenetrable coma un coio. Pero ter, tiña  un bo corazón, o que pasaba era que tardaba moito tempo en asimilar o que escoitaba e mesmo o que pensaba. O veciños queríano ben, pero non se suxeitaban de lle falar con retranca:

-“¡Sallán! -dicía un veciño nunha mañá de sol, en pleno mes de Santiago-¿parece que vai frío, non?”.

-“¡Ti estas tolo!; ¿non ves o sol, ou que?.

Isto e cousas parellas, babecadas á fin, facían moita graza á parroquia, que ollando a seriedade coa que o home tomaba estas retrancas mofábanse del a cotío e con moita ansia.

-“¡Sallán! ¿oíches, ou?.

-¿Que?

– ¡O que ti queiras!”

O home ficaba alelado e pensativo ante tal cousa, mentres o retranqueiro seguía o seu camiño e desaparecía da vista, medio morto de risa.

Pero ruín como xa digo non era, que gastar gastaba escopeta e diante destas “paparruchas” endexamais  a usara para outro mester que o da caza. Non rifou cousa con ninguén. Así foi que cando collera ó Lirote no palleiro seica turrara del por unha orella, despois acompañárao a casa e fora o Santos e maila Conciencia os que impuxeran o castigo ós fillos. Realmente o Sallán xamais se lle ocorrería tal.

Quería á súa filla con loucura. Non era home de lle negar cousa. Non tiña a ninguén máis no mundo, a muller morrera de tifo cando a Rosiña non erguía dous palmos do chan.

A RAMONA

Cando o río era río, e non un lago artificial, medraban chopos e árbores froiteiras ás súas beiras, nuns verdes prados nos que pastaban vacas e tamén algunha ovella. O río ía acompañado amigablemente polas árbores que nas tardes de verán daban unha sombra que era ben de agradecer. A xente gustaba de pasear ós domingos por tan fermoso paraxes, e viña moita doutros lugares e mesmo da vila.

A Ramona nacera en Soutelo, parroquia que se sitúa nunha das montañas máis altas da bisbarra que lle chaman A Vacariza. Dende moi nova viña cos pais de paseo ata a ponte do Bizo. Un pouco máis adiante , nos Muíños, coñecera ó Leonardo, cando este andaba a cebar uns peixes. Unha hora estivera mirando coma botaba o salvado e logo coa cana, case sen descanso, pescaba os peixes que pillados, movían a cola coma tolos, coma se non lles gustara moito saíren da auga.

-“¿Que fas? -decidírase a preguntarlle despois dun tempo.

– ¡Pois pescar! ¿Non o ves? -contestáralle el rotundamente”.

Logo explicoulle a arte que utilizaba e outras máis que había. Ela entrementres, cos ollos grandes e a boca aberta, escoitaba atentamente sen interromper. Só unha voz que chamaba polo seu nome rompeu ese encanto, despedíronse e seica esa noite soñaron o un co outro.

Dende aquela sempre a Ramona ía cos seus pais á Ponte do Bizo, esta seguía un pouco máis, ata os Muíños, alí sempre a agardaba o Leonardo. Fixéranse amigos e despois noivos, pero xamais llo contaran a ninguén. Sorpresa fora a dos pais cando decidiron casar, non sabían nin como se coñeceran. Cando lles contestaron que era mellor que botaran uns aniños de noivos o Leonardo, poñendo unha cara de estrañeza, replicou:

-“Se xa levamos toda a vida, ¿cantos anos imos agardar máis?”.

O SANTOS DA BARCIA

Semellaba un xigante, case chegaba ós dous metros de alto. Ficara viúvo aínda de mozo e criara ó fillo con moito sacrificio. Ía canda as mulleres ó lavadoiro co seu barreño de roupa e púñase a lavar coma outra calquera. Seica deixaba a roupa limpiña coma a mellor delas. Non tiña reparo en facer tódalas tarefas da casa, e moitas veces rexeitou a xuda que lle ofertaban coa educación propia dun cabaleiro:

-“Moitas grazas, pero xa lle busco eu xeito. Non penses que non sei facelo. Ö primeiro aínda me custaba facer as camas ou varrer o chan, mais agora fago todo como se fose outra cousa calquera, como o máis natural do mundo”.

Sufrira moito cando o Lirote lle dixo que ía emigrar. Quedou mudo dous ou tres días de tal xeito que case fai que o fillo desistira nas súas pretensións:

-“Non sei se marchar -dixera un día. O meu pai anda tristeiro, non di cousa, e non sei se non enfermará”.

Nembargantes, ó terceiro día, co almorzo enriba da mesa, rachou o silencio para dicir:

-“Es o único que teño, fóra de ti non hai ren. Eu non quero que marches pero comprendo que na ribeira non vexas mellora ningunha para ti. Quero darte beizón antes de que partas na procura dun pouco de fortuna, pero tamén quero que non esquezas ós teus e que saibamos de ti sempre que sexa posible”.

Pai e fillo erguéronse da mesa e fundíronse nunha aperta por un bo cacho, caíanlle ós dous as bágoas e os salaios saían da casa deixándose escoitar en todo o lugar.

O Lirote marchou, e fora como dixera o pai, mandaba novas por carta ou por outros. Así ós dous veráns volveu vestido cun traxe azul mariño e foi casa por casa saudando ó veciños. Gustou da Rosia do Sallán que xa era toda unha muller, e prometeuse con ela. Volveu marchar por outros dous anos ó cabo dos cales retornou para casar dicindo que xa estaba chantado en Barcelona. E alí están. Cando poden veñen ver ós seus cargados de galanos, lembran tempos pasados e pásano ben canto poden.

A ROSIÑA

Non se parecía nada ó pai. Era pilla e lista coma un lóstrego, así se vía nos seus ollos grandes coma pratos e tan verdes que semellaban veigas. Mais isto non impedía que respectara ó seu pai, aínda que gustaba de rir das súas simplezas.

-“Pero papá, ¿non ves que iso que che din é unha carallada?” -dicíalle a miúdo. Ó que o pai contestaba:

-“Cala miña raíña, que ti de cousas de maiores non entendes”.

Endexamais rifaban na súa casa. Cadaquén sabía o que tiña que facer nas faenas de tódolos días, e facíanas sen reproche ningún. Cando tocaba traballar traballábase, e cando tocaba festa pois festa.

A Rosiña tíñalle botado o ollo ó Lirote. Dende a trasnada do palleiro adouraba nel coma nun deus:

-“Papá -dixéralle daquela-  ¿non lle irás zoscar ó rapaz?, mira que son cousas da mocidade”.

O pai sabía moi ben dos sentimentos da rapaza. Non é que os consentira, mais non dicía cousa e calaba, vixiante da súa conduta. Así, cando regresara o Lirote, da primeira vez, á Rosiña mudáralle a faciana e aledárase coma as flores cando as baña o sol na primavera. E máis lle mudara cando este fora  buscala para levala ó baile do San Lucas. Chegara á súa casa moi ben vestido e chamara polo Sallán:

-“¡Sallán, veño buscar á Rosiña para levala á romaría! -berráralle. Logo téndoo diante matizou: perde coidado que vou tratala como se fora miña irmá. Aínda que o que eu pretendo é tratala, e se puidera ser, que fose a miña noiva”.

Non lle parecera mal ó pai o rapaz, confiaba nel só polo feito de amosar tan abertamente as súas intencións. Fora así como se prometeran, como se facía non hai tanto tempo. O máis cru foi cando el tivo que partir de novo. A Rosiña choraba tódalas noites, e cada letra que lle chegaba de Barcelona daba máis forza a súa espera, que como xa dixen fora de dous anos, nos que a moza non pisara outra romaría, nin á vila ía facer as compras. Ficaba na casa e repasaba as cartas unha e outra vez como se nelas estivera o seu amado, e cando remataba cunha achegábaa ó corazón, apertándoa con moita forza. O mozo foi home e volveu para casar, fíxose unha grande festa no medio da ponte do Bizo, onde non faltou año e bo viño.

A ASCENSION

Non había cousa que non soubera cociñar. Fígado de mil maneiras diferentes, as “zarrotas”, os choupíns, os riles, a coliflor e o repolo; o año, os polos, os coellos, as troitas, e na tempada, as lampreas. Cando se celebraba calquera casamento ou bautizo chamaban por ela que enseguida dispuña o que cumpría para facer no banquete. Repartía ás mulleres na tarefas e colocaba os potes cada un no seu sitio para cadansúa función.

Amais de ser moi mañosa resultaba económica e axeitábase con grande tino ó que o anfitrión estaba disposto a pagar.

O Don Pedro chamábaa en non en poucas ocasións para que fixera algún xantar no Casino. Era sempre tal o éxito, que adoitaba levar grandes propinas que “O Cheas” lle entregaba moi gustoso. No banquete de Aninovo a súa presenza era case que obrigada e cando todo o mundo remataba a súa comida, cando se empezaba a servir a sobremesa  e o “champán”, aclamábana ós berros de “¡Viva a cociñeira!. ¡Viva a Ascensión!”. Aínda despois de ser retirado o Don Pedro, sendo ela xa ben maior, seguía a subir á vila a exercer como cociñeira para facer as delicias dos burgueses.

Ela tiña un talento natural para isto da cociña, pero recoñecía que fora grazas a súa avoa, Ascensión coma ela, que aprendera esa arte. Tardes e noites enteiras escoitando receitas e consellos: como aderezar as carnes, os pescados, os legumes; a recoñecer as especias e escoller as axeitadas a cada prato, e moitos segredos máis. Pero non era pecha na súa sabedoría, pola contra sempre estaba disposta a calquera consello, e mesmo a recoller doutras xentes outros modos de cociñar que, de telos escoitados, quedaban gravados nos seus miolos para sempre.

Seica cando era velliña veuna ver un periodista da capital atraído pola súa sona, e pasou máis dun mes na vila desde onde a visitaba a diario. Pouco a pouco foi sacándolle receitas e con elas fixo un libro de cociña galega con máis de dúas mil diferentes. Despois de tempo mandáralle un exemplar que estaba dedicado a ela, pero din que endexamais cobrara un peso por ter legado tanta sapiencia, verdade é que non lle interesaba cousa. Como aprendera do Sr. Xaquín: o importante era ter saúde.

O ROMAN

Fora vivir para a vila levado da man de Don Pedro “O Cheas”. Este pedira ó Concello a licenza para un quiosco no paseo da Alameda. Cando a conseguiu fíxoo coas súas propias mans, de madeira de chopo, mandou chamar ó Román e díxolle:

-“¡Aí o tes home, todo para ti!. Terasme que pagar unha pequena renda dependendo  dos cartos que lle saques, amais de volverme estes que che vou emprestar para que merques mercancías, xa sabes: barquiños, regalicia, caramelos, revistas…todo iso.

O Román ficara mudo e pensativo, ollara para as mans gordas e agretadas e botouse ó Don Pedro apertándoo con moita forza. O “si” non se fixo agardar moito, xa que o home vira as portas do ceo abertas para el. Quen non tiña terras de seu para traballar tiña que facelo nas dos outros e iso significaba case que a escravitude, o corpo resentíase e a vida facíase un suplicio continuo, unha carga que desfacía ós homes para convertelos en bestas de carga. ¿Como ía ninguén, nesta situación, rexeitar tal ofrecemento?.

Dende aquela o Román mudara a ser outro home, de ser calado e simple, co sorriso fecho pasou a ser aberto coa xente, saudando a todo canto cruzaba por diante do seu negocio. Deu en mostrar o seu sorriso de tal xeito e con tanta facilidade que moitos rapaces adoitaban chamarlle “O Sorrisos”, cousa que a el non lle molestaba e ata lle parecía ben:

-“Sorrisos”, pois non me parece mal, peor sería que me chamaran “O Furabolos” ou “O Merdán”, ¿por que me vai amolar un alcume tan compracente?”.

O Román chegou, grazas ó seu bo carácter, a ser moi querido na vila, tanto polos grandes, como polos cativos. E chegou a distribuír os xornais e as revistas por toda a bisbarra, para o que se valía sempre dalgún pobre, dándolle a gañar así unhas” perras”.

Hai que dicir que os nenos do lugar, da ponte do Bizo por suposto, regaláballe sempre as lamberetadas, e lles dicía a cotío, cando estes ían á vila ou ás festas do Corpus:

-“Como diría a avoa Pepa: Vós, coma min sodes fillos do río, entre nós non hai cartos que vallan.”

A LUISA

Esa si que sabía de herbas. A xente do lugar non a quería ben, mais non porque fora meiga, iso non tiña que ver, senón pola súa mala lingua, que á parte de contalo todo maquináballe historias ás persoas e en máis dun caso trouxeran incomodado ó lugar. Nembargantes, os veciños, e máis as mulleres, non se resistían a que lle destripara un polo ou un coello para que lese nas asaduras do animal o que estaba por vir, o futuro. E era a necesidade por facer da vida o que aínda está fóra dela o que as empurraba.

Viñan consultala moitas xentes doutros lugares, ás veces enfermos que procuraban esa medicina superior cando non curaba a dos médicos, ou cando non había cartos con que pagarlles, ou cando non se precisaba gastalos porque a doenza non era grave ou de medo. Non ben a tiñan diante confiaban nela, xa que se non se confía, se non se  lles ten fe, de nada valen as meigas. Traían como pago carnes, peixes, ovos, patacas ou o que fora. A Luísa aceptaba todo e principiaba a falar sen pausa. Moitas veces usaba verbas non cristiáns que ninguén entendía, palabras rituais que enchían a súa boca que exhortaban ó mal a que saíse á realidade, e poder diante del actuar coa forza suficiente para destruílo ou modificalo. Tódalas semanas se enfrontaba a espíritos ruíns, e quen os traía ficaba ceibe deles logo de estar con ela, coma se quedara con todos naquela chambra de pedra, onde colgaban das súas paredes todo tipo de herbas, allos, moitos allos, e tamén varias estampas da Nosa Señora dos Milagres.

O único que non tiña fe nos seus prodixios era o marido, o Antonio, e advertía ós veciños:

-“Ela di que cura, os que veñen aquí curan, pero eu penso que cousa deles mesmos coa ansia que lle poñen. Eu non digo que algunha herba das que coñece non teña propiedades medicinais, mais diso a dicir que ten poderes…, que é meiga…, vai un cacho.”

Era imposible, nin a desconfianza do marido libraba da súa andrómena á xente, que nalgúns días chegaba a facer ringleira diante da casa. Ela calaba sen levarlle a contra ó home, só facía un aceno de resignación cos ollos e seguía ó seu sen máis enredos. Pero a xente do lugar sabía que era meiga, e que todas esas ánimas coas que trataba xuntábanselle logo na lingua para esfolar vivo a quen se lle puxera no maxín. O lugar máis que non querela, tíñalle medo.

A MARUXA

A Maruxa morrera de tifo cando a Rosiña tiña cinco ou seis anos, nembargantes deixáraa ben aprendida. Orfa coma tantos outros, ocupouse das tarefas da casa coma unha muller maior. O que máis lembraba da nai era o mandil branco que lle poñía para despois darlle os consellos de como enxaboar ben os pratos, como aclaralos, o xeito de facer as camas, ou a ter coidado co aceite quente.

Tamén lembraba os seus grandes ollos aprobando canto facía e animándoa a afacerse con outras cousas. Aquel sorriso de agarimo, aquelas apertas de recompensa polo labor ben feito, a súa voz melosa contándolle ó pai, cando este chegaba do traballo, de como marchara o día na casa, do aplicada que fora a súa Rosiña, enchíana de orgullo. A forza destes recordos déralla o cariño que sentira por ela, mais tamén o desacougo que lle producira a súa falla,  desacougo só pousado na atenta comprensión que lle prestaba o Sallán.

Ninguén sabía moi ben como fora a Maruxa. Esta pasara a xuventude no monte coas vacas, xa dende cativa, sendo a admiración do todos cantos a coñecían. Logo casara co Sallán, tras este pasar tardes enteiras facéndolle as beiras. Saíalle ó prado e alí falaban das cousas de mozos, das súas inquedanzas, dos seus soños. De casados fóranse vivir a unha casa na ribeira, que lle alugaran ó Don Rufo, e que co tempo acabarían mercando.

Moitos anos de ledicia compartidos nas súas vidas. Despois dos anos veulles a filla e seguiron a viaxe sen máis sobresaltos que os ocasionados polo mal tempo, que ás veces lle estragaba a colleita. A fatalidade trouxo o tifo a tocar á súa porta, ela foi indo a menos sen que ninguén puidera facer ren, e pasadas moitas calamidades entrou na morte coma quen fica durmido.

A AVOA PEPA

Realmente foi a avoa de todo o lugar da Ponte do Bizo. Casara co pai do Don Rufo cando viñera das Américas traendo a este xa de dez anos. Vivira ata as cento e tantas primaveras e fora conselleira en cantos casorios se fixeron na parroquia.

Era a memoria de todos, dos que vivían e dos que xa morreran, e non había tema ou conflito importante no que a ela non se lle fora a pedir consello. Este poder non llo atribuía a xente polo feito de ser rica, que ela o fora relativamente, que as terras eran do seu home e despois do seu fillastro, senón polo amor que profesaba por todos e cada un dos fillos do río, que era como acostumaba a chamar a tódolos descendentes de Bel e Sar, a tódolos fillos de Lum o xacio.

Gustaba de lle lembrar ós veciños a historia daquela ribeira; de como se fundaran as súas viñas; de cando os romanos construíran a ponte; de como se correran ós mouros río abaixo mandándoos para as súas terras; de como se lle rendera vasalaxe ó rei Don García que cruzara a ponte camiño de Castela; de como se uniran ás Irmandades por ver de lle parar os pés a ese conde de Lemos, que non merecía tal apelido.

A todos lles gustaba nas noites de inverno sentarse ó seu carón ó pé da lareira, e deixarse levar por esa sensación que provocaban os relatos, que trasladaban a outros tempos remotos pero que se facían presentes no son das súas verbas, nas resplandecentes lapas que nacían do fogar:

-“Somos fillos do río. E aínda que por aquí pasaron moitas xentes que ás veces se xuntaron a nós, endexamais deixamos de selo. Todos somos irmáns e por iso o sangue que bule polas nosas veas é o mesmo. A riqueza, os cartos, non han diferenciar a nosa caste alí onde habitemos. Tede en conta que Bel vixía, Sar nos protexe, e Lum agarda por nós sempre que o precisemos. Grazas a eles somos valentes e feros cando nos mancan; tenros coas miserias dos outros, e xenerosos cando valemos por alguén. Non esquezades a vosa historia, contádella ós vosos fillos para que non morra, xa que de ser así tamén o faría toda a vosa parentela.”

O leito da avoa Pepa cando morría estaba rodeado por todos cantos fillos do río estaban no lugar. Pouco antes de finar ergueu a testa para ollalos e darlles as grazas por acompañala en tan importante momento, lembrou ós ausentes, e logo sorrindo deixou este mundo na procura do outro.

O XACIO

Xa coñeces un pouco dalgunhas das vidas, que non todas, dos fillos do río. Non teñades presa en querer coñecer máis, hai que darlle tempo ó tempo, e deixar que este siga o camiño que o fado lle outorga. Lembrade que a historia faise con xente, non só con grandes nomes, e que é a xente a que fai historia. Mais esta necesita das memorias e sen elas a súa existencia sería impensable.

Agardade por min se vos peta. Pero sabede que se buscades ós vosos deuses nos soños, eles amosaranvos a Lum ou a outro trasno viaxeiro da vosa caste que vos dirá quen sodes, que lerá nos vosos ollos os nomes de toda a vosa parentela. Gardádea na memoria, mais que non se vos ocorra facer dela bandeira. Que unha memoria é máis que un trapo, que endexamais debe matar a outra.

Chama o meu pai por min, teño que marchar a escoitar os seus contos, que xa impaciente estou por seguir sabendo da miña historia para poder contala eu algún día. Quizais lle sirva para algo a alguén, aínda que só sexa para encher un pouco o tempo. Ledo ficaría se isto conseguira sequera. ¡Ata outra compañeiros!.

1 – O  XACIO

2 – DON PEDRO  “O CHEAS”

3 – O CIPRIANO

4 – O SEÑOR XAQUÍN

5 – O PEPE DA BARCA

6 – A CONCIENCIA

7 – O ALFREDO

8  – O PEXERTO

9 – DON ADOLFO

10- O LERCHÄN

11- O TROLAS

12- O SUSO

13- O DEMETRIO

14- A SABELA DO QUINTILLAN

15- A CAROLINA

16- O CABRERA

17- O REMIXIO

18- O RAMON

19- A SERAFINA

20- O MODESTO

21- O LUIS DO ROTEA

22- O DON RUFO

23- O PEPE DA GRELA

24- A PURA

25- O CACHIRULO

26- O RUFINO

27- O RAMIRO

28- O XESUS

29- A LUA

30- O AFONSO

31- O LEONARDO DOS MUIÑOS  

32- A SEÑORA ROSA

33- A SARIÑA DOS MUÍÑOS

34- A CLARA

35- O DON ELADIO

36- O LIROTE

37- O ANTONIO

38- A FINA

39- A CESÁREA

40- O ROQUE

41- O SALLÁN

42- A RAMONA

43- O SANTOS DA BARCIA

44- A ROSIÑA

45- A ASCENSION

46 – O ROMAN

47- A LUISA

48- A MARUXA

49- A AVOA PEPA

50- O XACIO

Vivo do bico

que non dín,

do paxaro que fuxiu

¨en lontananza¨(ao lonxe).

Vivo do arrecendo

daquel bico,

do silenzo

que forxou,

do medo

e da esperanza.

Vivo do bico

que non dín,

nel afogo

a saúdade

que repuna,

o insistente

volver do que non saio

Xa en Chambery, logo de hospedarnos os que puidemos e os que non a durmir de campaña, eu sentía no ar a presenza do meu amigo Nicolás, pero apoderarase de min un deasacougo estraño. Tal vez temía a reacción do meu frade ao verme, ou quizás medo a que tan sequera non me recoñecese. Eu ficaba calado e os meus compañeiros non facían máis que curiosear nas miñas angustias, cousa que me incomodaba e facía que me pechase aínda máis. Visto o meu estado, o Xulián comezou a me incitar a beber mentres ceabamos nunha pousada ao pé dunha grande casa. A miña copa non se daba baleirado por máis que eu tentaba. Non vos podo relatar o que aconteceu, o derradeiro que lembro foi cantar a coro con todos os siareiros do local unha cantiga na lingua de Francia. Espertei con día, estarricado non medio da praza, e fun convidado por dous soldados franceses a identificarme. Cando lles mostrei o papel, un deles, fraco coma unha agulla, abriu coma dous mares os seus ollos azuis e acenou para que o acompañase. Leváronme diante do capitán e eu, que sempre pensara que o francés era doado de falar, que bastaba con trocarlle os acentos ás mesmas verbas, tentei explicarlle ao oficial que pertencía ao séquito do príncipe de Masserano. Debéronse mobilizar todos os exércitos da Francia para vir facer de intérpretes. Polo despacho pasaron soldados, cociñeiros, algún crego, mulleres… Ninguén me entendía ata que un nobre vello foi avisado e mal como puido foi traducindo. Eu, sen dúbida polos nervios, non dera unha palabra nin en galego, nin castelán, nin tan sequera en latín que dominaba case á perfección. Cando fun consciente de todo xa me vin metido nunha caixa de madeira feita por riba dun carro, e na que entraba un poco de luz polas xuntas que unhas táboas facían coas outras. Alí, tirado na palla, fun entendendo que me metera nunha boa lea. De nada me valeu invocar ao Príncipe de Masserano, que segundo souben por un dos soldados ficara en Fontenebleau e non chegara a Chambery.

Eu ficara atordoado, e non entendía cousa cando cheguei a “La Force”, gran fortaleza que se ergueu de súpeto diante do meu ollo que guichaba por un dos furados da madeira.

Sen defensa de ningún tipo, fun confinado durante tres anos. Alí alternei co melloriño de cada casa francesa. Chulos, rateiros, mangantes, lerchos, caloteiros, cregos pecadentos formaban a inmensa grea que moraba dentro daqueles anchos muros. A sorte miña foi ser crego e por tal puiden disfrutar dunha cela para min só na que un leito, unha cadeira e unha mesa a modo de escritorio compuñan todo o seu mobiliario. Tamén había, xusto na fronte da porta, unha xaneliña labrada na pedra que deixaba pasar un poco de luz e na que moitas veces tratei de imaxinar, no anaco de ceo debuxaba, libertadores españois que voaban en cabalos alados, albos e fortes, que derrubaban os muros e facíanme ceibe coma o fora ata esta desgracia. Vingaba a miña cadea pelexando con todos os franceses que se me puñan no camiño. Gustaba de imaxinar ao capitán que me prendera, de xeonllos, rogándome clemencia e eu fronte del, coa espada ergueita. Foron tres anos amargos da miña vida, aínda que hoxe semellen un sopro de vivencias necesarias no decorrer do meu tempo.

Ó me reincorporar á comitiva, agardaba por min o Xulián, un rapaz de Córdoba axudante do cura de campaña e ademais adicado á distribución das provisións, e cun sorriso amplo preguntoume que tal me fora a cousa. Mostreille o papel e botándolle unha ollada principiou a despedirse de min dicíndome que tivera sorte por París e moita precaución,  xa que alí as cousas non andaban moi ben, senón bastante peor que no resto do territorio.  Desveleille que de ningunha maneira tiña pensado ir a París, como era certo, senón que seguiría con eles ata Chambery. E tiña razón el, ¿ a que fora buscar un salvoconduto para París se non o ía pisar? A verdade é que non o sei aínda hoxe. Quizais son desas cousas que fas por non defraudar a un amigo malía telo enganado antes; quizas porque vía no papel unha carta de identidade, coma unha referencia por se tiña problemas coa xustiza; ou quizais foi unha tolura sen fundamento, desas que un comete atacado pola febre de atoparse nunha situación nova nun país descoñecido. O caso é que fun polo papel e sentinme algo importante por posuílo.

A comitiva do Príncipe era coma unha gran romaría. El viaxaba na cabeza escoltado por catro gardas dacabalo que rodeaban o cabriolé. Ó seu carón, sentada, ía unha muller moi nova, morena, de pel torrada, recollido o pelo cun peiteado moi abultado  que lle deixaba ver a caluga. Non conseguira verlle a cara, era imposible acercarse a máis de cincuenta metros dela sen levantar sospeitas na garda, e máis dunha vez tornoume esta cara atrás, coma se eu fose un leproso ou un malfeitor que lle quixera facer dano.

 Deste xeito ía a comitiva: nós, co de Córdoba, máis un cociñeiro, varias soldadeiras, que ían tanto para arriba como para abaixo, un asturiano, criado el,  que prendía na fala, e algúns soldados que viñan gardando o carro das viandas faciamos a cola sempre barullenta de contos , gargalladas ou cantigas. E non se viaxaba mal con eles. Cando había fame non faltaba un cacho de touciño, ou xamón, sempre que sobrase algún do cortado para o  Príncipe, ou queixo. E a sede apagábase con viño, do que ía a procesión ben provista.

Atravesando este inmenso país, entre camiños e paradas, funme percatándo un pouco do que acontecera na Francia nos últimos dez ou quince anos. En ocasións un dos oficiais, Somoza, coido se chamaba, viña buscando ás noitiñas algo de conversa intelixente fóra do ambiente da tropa. En min descubrira un contertulio disposto tanto a falar como a escoitar. El foi, aos pòucos, introducíndome na política que se respiraba entre as xentes que iamos cruzándonos polo camiño, nas aldeas, nas vilas, nas cidades. Todo empezara, segundo el, nos excesos que cometera a nobreza nas costas dos pobres, que chegaran a vivir nunhas condicións de fame e enfermidade case permanentes. O Rei dos franceses sen renunciar ós seus luxos cortesáns quería manter contento a todo o mundo, así foi entregando o Estado nas mans de outros que non fixeron máis que acrecentar as súas fortunas e deteriorar as relacións entre as clases. Cando en 1789 son convocadas as Cortes Xerais, é porque non se concibe outra saída para os conflictos violentos que se estaban a vivir. O primeiro estado, a nobreza, semellaba unido e pretendía seguir dominando nos homes coma se foran bestas de carga, e aínda por riba matalos de fame. O segundo estado, o clero, de liorta en liorta entre eles: as altas xerarquías defendían ós nobres, e  as baixas, ós pobres e ós labregos. E o terceiro estado, onde se aglutinaban ricos burgueses con ansia de poder, intelectuais idealistas, labregos e o chamado menu peuple  (obreiros sen traballo, prostitutas, bandidos, mortos de fame…), que ao remate foi  manexado por todo o mundo.

Así o 14 de Xullo tomouse a Bastilla, a Asemblea Nacional declárase constituínte e os  sans-culottes  fanse co poder. Andado o tempo faríano outros. E o que parecía que era a fin do réxime feudal e a panacea para resolver todos os problemas foi coma ir á devesa e levar co pau na testa. Períodos de asasinatos violentos, linchamentos indiscriminados sen saber moitas veces do lado en que se estaba. Ó cabo, un período turbulento ao que agora lle estaba a poñer coto un xeneraliño que se fixera co poder chamado Napoleón, cuns delirios de grandeza que cobizaban o título de Emperador.

Pero isto son historias das que os libros estan cheos, e seguramente estarán en moitos máis que quedan por escribir. Eu penso que nada teño que aportar á grande historia da Francia e por iso vou calar.

      Pacientemente estiven horas escoitando ao bo do Baltasar falar do Padre Xilberto que andaba sempre co dedo no nariz, ou das porcalladas que facía o Sereo co pito, que botaba mexadas que alcanzaban a regar catro ou cinco metros; das arrasadeiras que organizaba o Tucho nas noites de maio; das horas de estudio na sala de lectura onde o Padre Lourenzo topeneaba por riba de calquera libro. Todo fora deliberadamente esquencido para ter que vir este home a espertalo. Ademais non facía pausa. Xantamos, merendamos, ceamos, e o Baltasar seguía nas mesmas, coma se a súa vida non tivera cousa para ser contada, coma se a súa existencia xirase sempre no entorno daquel Seminario onde sufriramos a nenez.

 Só detivo o seu discurso ben entrada a noite, conduciume ao seu escritorio e fíxome un papel de recomendación para o seu amigo  Urreberri que dobrou e selou con moito coidado. Logo de gardalo no peto, chamou ao criado e deume as boas.

 Pola mañá nin o quixen ver. O criado ofreceuse a ilo espertar pero eu impedinllo. Asegureime de levar todo o necesario para a viaxe e partín de Burgos sen a penas saber como era.

Ía deixando de lado as torres, e rememorei  o meu Santiago. Anos atrás afastárame do mesmo xeito que agora facía, mirando para o ceo, vendo como as súas torres gabeaban por el ata bicalo.

Seguín o Camiño de Santiago sen maiores contratempos. Pasei por Santo Domingo dela Calzada, onde a un neno que  lle tiraba coios a outro desvióuselle un e case me chimpa do cabalo. Vaia forza tiña o rapaz, aínda hoxe cando hai cambio de tempo doéme o ombreiro de mil diaños. Logo foi Nájera, leda e barulleira, de xentes moi amables que me saudaban ao pasar como se me coñeceran de sempre. Logroño, onde un cego que non o era tanto quixo roubar o meu peto no mesón onde parara a facer noite, gracias que o viu o dono e de seguida lle deu uns lampreazos. Para ser cego non corría nada mal. En Viana outra muller me saíu ao camiño co conto de ser viúva, mais eu xa estaba de sobreaviso e finxín indiferencia. Estella e logo PuenteLa Reina, onde tiven a sorte ou desgracia, quen o sabe, de atopar unha comitiva presidida polo embaixador español o Príncipe de Masserano, e en cuxo séquito viaxaban máis de cen persoas con algunhas das cales fixen boas migas. Entón quedeime con eles  e cruzei os Pirineos por onde Roldán loitara cos mouros. Sen sabelo, unha xornada máis de camiño e xa estaba en Baiona procurando o salvoconduto que me había abrir ou pechar, segundo se mire, as portas da Francia.

 

Cando cheguei a poñerme diante do Diego de Urreberri, este, sen mirar para min, colleu das miñas mans a epístola que levaba e abriuna apresuradamente. Non dixo palabra. Sentou na cadeira e avisou cun forte asubío ao secretario que se ocupou de facerme o salvoconduto.

Ben lle vía eu na cara de moucho que tiña, que era un queicoa. Desta xente que non serve senón para ostentar unha praza e deixar que todo llo fagan sen el ter preocupación ningunha. A suntuosidade do seu traxe, o coidado esmerado das súas mans, a mirada fuxidía… incitaban a botarse a el e meterlle unhas lapadas. É unha sensación estraña a que dan certos individuos, coma se pertenceran a outra especie distinta da humana, como se a súa presencia fora unha ameaza. Non é odio, pois normalmente non se coñece ao personaxe, non é ruindade, Deus nos garde de andar pola vida con ela, é algo case máxico, que provoca unha sensación de malestar en todo o organismo, mesmo no pensamento. Recoñezo que ao saír do pazo alivieme, foi como deixar atrás un perigo e a tentación de castigar con violencia a quen non embargante me fixera un gran favor. 

Ó meu carón quedaba Burgos, e  eu non coñecera máis que de lonxe as súas altas torres. Doíanme as pernas e os cadrís e o padal semellaba seco por máis líquido que lle metera. O curto treito que me separaba da cidade funno facendo a modo ata ir parar a unha ponte pola que se supuña que se entraba á cidade. Coma se me estivera agardando, un crego chamou por min, polo meu nome e apelido: “¡Xosé, Xosé Fernández Caamaño!”.

 Tratábse dun tal Baltasar Cienfuegos. Foramos compañeiros no Seminario, era unha boa persoa  mais un poco prosmeiro. Eu mantivera algo de amizade co home, porque o resto dos seminaristas renegaban del coma do demo.

 O Baltasar tiña aspecto de mazaroco, cuns ollos simples, como de rata. O seu bandullo nin minguara nin medrara cos anos, e a voz, afrautada , seguíalle a contrastar co seu aspecto forte e rudo. Lembro que era do gusto de moitos compañeiros burlarse deste tipo de voz, mesmo   diante del, ao que el replicaba se non se estarían a rir de Deus, pois el fora quen o dotara de semellante ton. Nunca cambiaba de argumento, o que aínda facía rir máis ós argalláns e espectadores. Eu, en varias ocasións, non podendo aturar semellante babecada, defendérao e gañoume aprezo. Estaba decote a regalarme cousas: algún libro das escrituras forrado en coiro, un crucifixo de prata, un trompo coa punta de ferreiro e máis cousas que agora non lembro.

Baixei do cabalo  campaneándome, e case caigo de fuciños diante do meu amigo que termou de min. Preguntoume que diaños me pasaba e eu sen tempo a reflexionar púxenme a mentir coma un condenado. Volvín recorrer ao meu xa fantástico amigo Quevedo de Quintana.   Dirixíame a París por mandato deste cando, chegando a Burgos non había máis ca unhas horas, fora atacado por uns foraxidos que despois de roubarme ameazáronme con quitarme a vida. Eu, aproveitando un descoido montei no cabalo e dei en galopar o máis que deu a besta. Como consecuencia dese infortunio perdera todos os cartos e a epístola que levaba, mais tanto tiña porque a sabía de memoria.

Acabei de meterlle  o calote e o home quedou pensativo por un intre ata que curioso quixo saber se non me roubaran o salvoconduto para ir ata París, xa que tal como andaban as cousas sen un pase era difícil viaxar polo país veciño. Botándolle unha boa dose de sangue frío, finxín cachearme e respondín que efectivamente, que coa epístola ía adxunto o salvoconduto, e  que non sabía como ía facer agora. Lonxe de se amolar o meu amigo botoume a man polos ombreiros  e susurroume con voz lene e coidada que non me afrixira, que el tiña un amigo en Baiona, un  tal Diego de Urreberri, que me faría un, así como tamén me emprestaría algúns cartos para que puidera continuar  viaxe.  De todos os xeitos iso tería que ser ao día seguinte pois tíñao que acompañar á súa casa, que era a dos seus pais xa falecidos, e alí pasarmos o día repasando vellos tempos.

Non quixera enredarvos cos detalles aquel día. Só hei dicir que era el o único que falaba. Eu, coa testa apoiada nunha man finxía atendelo.

    O meu amigo Nicolás non fora apresado por bruxería e moito menos polo asasinato do xuíz aquel de Ponferrada, senón por andar a recabar datos para a Enciclopedia que se viña de publicar había anos na Francia. Eu non entendía como o meu frade non me dera conta de tal ocupación e pensei sen máis, coma xustificación, que mo agachara para non complicarme en ningún asunto .

Cando collín camiño enchín os pulmóns cun gran grolo de aire e esporeei o cabalo como se me fose topar co Nicolás á volta da primeira curva. Levaba renovada a alma que me impulsaba ao descoñecido, que bulía por me mostrar máis mundo, como se non houbera parada posible.

A noite caía cando vin ao lonxe as torres da catedral de Burgos, que, como as de Santiago, bicaban o ceo e recordábanlles ós homes o pouco que eran sen a magnificencia divina. Eu ía entretido na súa contemplación cando o cabalo  foi detido por unha muller duns trinta e moitos anos.

 Era viúva e daba pousada para unha noite, cun bo prezo que variaba dependendo do que elexira para cear ou almorzar. Realmente non dubidei nin un chisco en declararlle as ganas que tiña de facer noite; ela, aledada, sen soltar as rendas, deu volta e conduciu o meu cabalo por un camiño que se adentraba nun casar onde un vello debullaba chícharos un pouco apurado pola noitiña que xa entraba. Parou a besta nunha das casas do lugar  que non parecía nin pobre nin rica, fíxome apear, e atou o cabalo nun cancelo que había a carón da casa e que daba paso a un corredor que ía ata a traseira. Por alí entramos. Cuberto cunha parra, o patio daba ao doutras casas onde xa alumeaba algún candil. Ela ensinoume un cortelliño onde metería o cabalo, e pasamos á cociña onde  unha vella, súa sogra, preparaba unhas empanadas cheas de chourizo das que non lembro o nome. Unha lareira, o forno ao outro extremo e unha alacena  chea de cruces e santos, limitaban a estancia; unha mesa baixa con varias cadeiras, todas diferentes, facían o centro. Alí, na máis cómoda, sentei o meu traseiro mentres a muller ía e viña e a vella seguiu a facer nas súas cousas.

Lucía, que así se chamaba, apareceu logo traendo un sorriso. Nas súas mans viña un vaso e unha xerra de viño, que logo resultou ser rexo e aventureiro. Moi servicial  escanciou o mosto sen apartar os seus ollos dos meus. Eu, como se a vella fora unha pantasma,  fitaba os xeitos da Lucía . Unha campá deu O Anxelus e a vella retirouse a orar, aclarou que lle gustaría facelo comigo pero que estaba moi cansa  e ía para o leito  repousar os seus ósos. Eu contesteille que fora, que Deus habíallo agradecer igual. Alí mesmo, dando corda ós instintos máis animais, fíxenlle o amor a Lucía, por riba da mesa, con olor a viño e graxa dos chourizos.

Fiquei na súa pensión catro ou cinco días ata que gastei todos os cartos. Pediume que non marchara, que se era por cartos ela mos procuraría,   que eu non tiña de que preocuparme. Non estaba eu por escoitala. Apenas tiña fame, e ao meu rostro amarelado só lle facía ilusión  escapar daquela muller que lle comera os folgos.

 

 

 

 

Nunca lle puxera letras a ninguén. Mais confeso que cando chegou a hora non se me deu mal. O castelán non era alleo a min e dominaba tanto a escrita como a fala. Tamén quixen dar un pouco latín, contas e algo de historia natural na que me fun poñendo ao día nuns libros que para o caso fóranme prestados polo Don Francisco.

 Os días pasaban de vagar, e os nenos ían repetindo as leccións aplicándose ben. Xa se decataran de que a escola librábaos de ter que andar nos traballos do campo, cousa que parecía non lles agradar moito. Sete escolantes tiven ese ano, contando ao Lisardiño , que era o mellor estudiante. Ó chegar a primavera viñeron cinco máis mandados dende Sasamón que distaba  como media legua do castelo. No inverno non só adiquei as miñas forzas a ensinar senón que fun penetrando no mundo da lectura, e horas  pasaba lendo clásicos mentres os rapaces facían  tarefas que eu lles poñía e nas que os mantiña ocupados. Outras veces cando o tempo era bo, saía con eles a pasear polos campos e explicáballes os movementos do sol, da lúa, do cambio das estacións, leccións nas que quizais aprendera eu máis ca eles, pois manifestaban o que eu antes devorara nos libros e axilizábanme a mente dándome a coñecer o que retiñan os meus miolos e o que non, tendo moitas veces que voltar ós libros para despexar non  poucas dúbidas.

 Á luz deste vivir cultivándome, os problemas que tanto me atormentaran volvíanse insignificantes, pero non os esquencía. Seguían as grandes preguntas a bulir todos os días na miña testa e non trataba de tornalas de min, senón, moi á contra, tentaba teorizalas  ata que ficaba durmido. Eran, foron e serán sempre para min os últimos pensamentos  ós que dedico a fin do día.

Por varios anos quedei alí. O pobre cuarto encheuse de cousas ata abandonar a súa primeira  fasquía tristeira e deprimente. Pronto se construíron os bancos e o meu escritorio, acompañado dunha cadeira de castiñeiro rexa e sólida. As paredes cubríronse de mapas, o grande crucifixo xa non ficaba só e os máis avanzados dos nenos lían textos manuscritos que eu mesmo compuña co fin de ensinarlles novas palabras. Todo semellaba en perfecta orde e os días repetían a rutina excepto nas horas do meu estudio, onde eu sempre estaba a descubrir pensamentos novos. Orientaba o tempo para o meu proveito, e en efecto que o ver medrar os cativos, non  fisicamente senón intelectualmente, producía en min unha grande satisfacción persoal.

      Os nenos facíanseme canciños ben domados ós que eu podía mover ao meu antollo, e por veces esta sensación de poder dábame arrepíos e facíame prender na fala cando explicaba algunha lección comprometida. Eu nomeaba comprometidos  todos aqueles saberes nos que os sentimentos xogaban unha parte importante no seu desenvolvemento: ensinando sobre todo a igualdade cristiá dos homes ante Deus. Neses momentos parecía mesmo que traicioaba a relixión, e un sentimento de culpa mais tamén de xustiza, soaba nas miñas verbas.. Ás veces, sorprendíame lembrando conversas que mantivera anos atrás co Don Cibrán, co Frei Nicolás, e repetíalles ós alumnos as súas palabras integramente, sen esquencer punto nin coma, como se tan sabios pensamentos fosen meus, ou en todo caso dunha altísima e honorabilísima personalidade moral daqueles tempos.

Foi nunha mañá ben soleada do mes de xaneiro, aínda o xeo pingaba no alar dos tellados, cando apareceu aquel camiñante. Ó  primeiro pensei nun peregrino dos que ían a Compostela, logo puiden comprobar que era un frade e por máis escolapio. Pasou por onda min e saudoume, parándose como se me quixera demandar algo. A súa voz evocaba aquela que me deleitara nos paseos de Oseira, o seu acento era francés mais soaba un pouco afrautado en comparanza co do meu amigo  Frei Nicolás. Aquela fala trouxo arrecendos doutros tempos que eu gardaba con agarimo. Non tiven forzas para non convidalo a pasar á miña estancia e ofertalo cunha boa cunca de leite de cabra.

 O home informoume de todo canto acontecera en Francia nos últimos anos. Daquel novo xeneral, Napoleón Bonaparte, que se fixera co poder. Eu, atento, escoitaba as novas e dentro de min gardaba a pregunta que, dende velo, loitaba por me saír ós beizos: ¿E logo non coñecería por casualidade a un frade da súa orde e do seu país chamado Nicolás de Brochón?

Efectivamente que o coñecía. Anos atrás caera preso por andar recopilando datos sobre xeografía e costumes para un traballo da Enciclopedia. A nova provocou unha febre húmida que inundou a miña fronte. ¿Por que non me tería confiado Frei Nicolás a súa ocupación? ¿Quizais era un segredo e preferiu agochalo? Contoume que fora liberado polo mesmo Floridablanca a instancias da Embaixada francesa en Madrid e fora deportado ao seu país onde lle perderan a pista mesmo os seus superiores. Aínda que el coidaba que andaba por Chambery, que lle dera novas del un deputado da Corte co que se atopara nun figón da Provenza non había máis dun mes.

Non pasaron máis ca uns segundos de partir o frade ,do que non lembro o nome, e eu xa estaba onda o Don Francisco explicándolle as doenzas que aflixían á miña nai, polo que debía como bo fillo ir darlle agarimos e axudala nas desditadas horas. Por un intre, artellando a mentira, sentín realmente que a miña nai non andaba ben da saúde e viñérome ganas de trousar, sentimento que aínda fixo máis crible o meu embuste ante o cabaleiro que me deu a súa benzón e instoume a saír sen apremio. Non fixen outra cousa que mandar enselar un cabalo e darlle instrucións ao Lisardiño, que como alumno avezado ficou ao cargo da escola. Non sei se non se estrañarían de que eu en vez de tomar cara a León puxera rumbo a Burgos. A verdade é que non me molestei en finxir, estaba seguro que non voltaría a velos.

Amenceu o día no que o dono do castelo soubo da miña existencia.  Don Francisco  era home de costumes vellas e moi tranquilo, cando entrou o Lisardiño fóra de horas,  pois este encargábase de me levar as comidas,  supuxen que algo quería de min. Ó primeiro refuguei a invitación,  mais logo, créndome debedor de quen me daba asilo, tiven que renunciar ao meu illamento e prestarme a ser recibido  por tan nobre cabaleiro.

Esperoume ata ben entrada a tarde, sentado nunha cadeira forrada de la  ao pé da cheminea dun espaciososo salón, que cruzaba unha grande mesa de castiñeiro adornada cunha bandexa de prata moi  bruñida chea de mazás e uvas tintas, froitos ós que mirei con desexo. O home reparou na miña actitude e ergueuse presuroso a me ofertar. Educado, rexeitei a súa invitación e louvei a clarísima calidade daqueles produtos. Facendo gala duns xeitos refinados fíxome sentar noutra cadeira ao par da del e berrou docemente polo criado pedíndolle un pouco viño. Acomodados na calor que mandaban as lapas bebimos a modiño, sen que o silencio fose roto por outra cousa máis que o tintileo da xerra contra das copas, ou un lixeiro borboteo na degustación do mosto. Logo dun cacho de ollar respectuosamente o un para o outro,  Don Francisco rompeu a falar pausadamente, coma disfrutando do son da súa voz que atronaba a estancia  posuíndoa  sen violencia, como se tivese moi estudiada a resoancía daquel espazo. Non preguntou pola miña procedencia, nin polas razóns do meu illamento, nin tan sequera pola miña identidade, limitouse a falar dos tempos que corrían, da perda de moitas tradicións, da caída do mundo en que viviamos, dos avanzos do saber, de como todos os cambios cavaban nel un pouso amargo e á vez esperanzador, das súas lembranzas de neno desexoso de loitar contra o que fora, de medrar para salvar os homes duns perigos que hoxe non era quen de os nomear.

Do seu rostro branco, pálido, e ben barbeado , asomaban dous ollos vellos rodeados de enrugas, chispeantes como os dun raparigo ledo e pillabán. As súas mans trenzadas polos dedos movíanse ao compás da voz e parecían describir aquilo que non alcanzaban as verbas Os  pés, un por riba do outro, acompañaban o ritmo do seu discurso, mentres eu, calado, trataba en van de concentrame para escoitalo. Estrañoume sobremaneira que non quixese saber cousa da miña vida. Parecíame un sensentido que mandase por min para intersarse simplemente por aquilo ao que  eu andababa entregado, como se  a miña persoa fose máis importante ca nada e ninguén. Sentinme o máis miserable dos homes e pensei nas verbas de Noso Señor, entregado en corpo e alma ós demais, sentíame cativo e podrido ao me ocupar só dos meus pecados. Non fora para iso que me ordenara no ministerio, senón para atender dos outros homes. Todo o meu pesar viu a salvación cando o home pronunciou a palabra escola.

O cabaleiro tiña o desexo de  aprenderlle ós fillos dos seus criados e servos, e a quen se achegara, a ler e a escribir; unha empresa xusta e amorosa no cabo da súa vida. Quixo saber se eu estaba libre e disposto para lle axudar . O home non se decatara de que para min isto suporía un acto de contrición que me redimiría dos  pecados que tanto me atormentaban. O lume fíxose máis vivo e ledo, o gran salón resplandeceu  ante os meus ollos, e a  miña voz  rebumbiou  un  “si”  forte e fácil, que era a primeira verba que ceibaba. Volveu chamar polo criado e deulle instrucións para acomodar un espazo nun antigo silo que había ao carón do castelo. Eu recoñecín a cara do servente, que era cagadiño ao Lisardo, este miroume de esguello facendo un aceno de alegría pola miña recuperación. Cando voltamos a ficar sós a miña tez debera mudar de cor pois o Don Francisco, sen andar con lerias, entrou a feito a preguntar pola miña vida. Quizais coidou que era o momento, pois o meu peito inchárase e os ollos abríranseme inquedos. Ante as súas demandas eu derrubeime a contar todo canto ata aquí levo dito, e sorprendinme da maneira en que o facía,  sereno e sincero. El, coma ventando o que viña por tras de cada historia, movía a testa con comprensión e moitas veces sen intención, cun xeito forzado de contrariedade que fun quen de llo apagar.

Puxéronnos de comer na ampla mesa  e eu seguía a relatar as miñas andanzas ao meu interlocutor mudo e preocupado.

O remate da comida concidiu coa fin da miña historia e o fidalgo xulgou conveniente que eu debía esquencerme de todo aquilo e marcharme a durmir e repousar para emprender con bo pé a tarefa que me agardaba. Eu asentín coa testa e dei por finalizado aquel encontro. Erguinme da mesa e dei as boas noites como era de educación, indo para o leito co corpo e mente áxiles  e satisfeitos, como se me tirasen de enriba o peso dunha grande cadea que levara suxeita ao pescozo e que me tiña amarrado a un falso peirao onde xamais podería desembarcar sen a axuda doutros.

    Todo o camiño foi unha grande mágoa. O horizonte redondo sobre nós inzado de campo raso e ceo turquesa, vestido cunha luz imponente, deserto ás veces, cheo outras de casas apiñatadas. Ningún caserío, ningún pazo, só castelos, abandonados uns, a piques da ruína os outros. Carreteiros silenciosos que agochaban a testa e murmuraban un saúdo, espías tras das ventás cando cruzabamos os vilares, acento seco e forte nas verbas, fidalguía vella, cristiá, coas mans abertas pola terra. Nin o queixo, o meu manxar máis preciado, tan sabroso, tan rexo, tan sobrio nestas terras, facía gracia ós meus adentros. Anguria da infinita paisaxe coma o meu infindo sentimento.

Cruzamos La Virgendel Camino onde unha velliña nos deu un bolo de pan por lle dar a extremaunción ao seu enfermo marido. León, coa súa maxestosa catedral chea de cores marabillosas, de  historia sagrada nos seus cristais impulsada polo radiante sol, de cregos, apresurados funcionarios, traballando en prol da fe, de xentes relixiosas e piadosas cos mendigos esmoleiros na procura da salvación, sepulcros santos de grandes nobres, de reis e raíñas, de principes e bispos. Santas Martas, onde un crego se preocupou por nós e nos deu pousada. Sabía moito do que estaba a acontecer na Francia, de como o pobo xa quería mandar máis cós notables e de como as  xentes  se amancebaban sen cumprir cos sacramentos. Falou de que o pan ía subir moito ese ano e outras cousas que a min me pareceron de interese.

 Castro Tierra, que parecía unha fantasma no medio da chaira. As súas casas desoladas, escoitándose laiar dentro delas lastimeiramente. Sen dúbida algunha grande desgracia debía terse aboiado sobre o lugar. Sahagún, a carón do río Cea, que por un intre lembroume a miña terra, e coidei estar nela  e que todo era un funesto pesadelo. Carrión de los Condes, do que o Lisardiño contou como as fillas do Cid foran secuestradas polos seus condes e logo violadas, e de como o pai as vingou. Osorno, terra de espiga ata nas súas casas, que eran de palla e terra, de xentes hospitalarias onde as haxa. Melgar de Ferramental, cruce de camiños onde unha rapaza era levada como bruxa a un tribunal de Valladolid, seica xa ía condenada á fogueira. Villa Sandino, lugar onde vimos unha cara coñecida que ía presa da Xustiza. Era o Perico, e eu  sen decatarme vinme reconfortado de que así fose, que non estaba ben andar a sacarlle os cartos ao próximo sen compaixón , total para logo gastalos en viño e putas como se  niso consistise o prebe da vida. E por fin  chegamos a Olmillos de Sasamón.

 

 

 

Un fato de casas de pedra arrodeaban a igrexa. Dous niños desertos de cegoña escoltaban o campanario  O pequeno castelo apartaba algo das casas, viña sendo un pazo señorial na entrada da vila. Alí atopou o meu corpo repouso nunha das súas adegas chea de palla. Nin tempo tivera para fixar os rostros  que me eran presentados, só clamei por un leito.  O pai do Lisardiño indicoume un sitio onde me deitar.

 Pasaron días sen ver o sol, a non ser por unha fiestriña que había nun recuncho, e pola que entraba tamén ar fresco da noite e voces de traballo. Escoitei moitas veces a voz do meu Don Cibrán. Melosamente agarimaba a miña dor e sacáballe importancia á miña coita. Veume á cabeza unha vez en  que, comendo uns figos, disertaba sobre a gula como un pecado menor que  Noso Señor Xesucristo non había ter en conta no grande Xuízo, mentres devoraba na froita con grande entusiasmo. Aínda o  podo ver: botado cara diante encol da mesa, apalpando os figos antes de dar conta deles, falando de seguido, rindo e rañando o bandullo como querendo renunciar á papatoria, pero sen poderse conter ante a provocación do manxar.

Eu quería imaxinar os consellos que me daría véndome desta guisa. Tentaba de lembrar o seu carácter e adiviñar que me diría. Víao rir, chorar, enfadarse, reprochar, e escoitaba as súas verbas de consolo. Pero cando viña a suor fría a envarar o meu corpo, a anguria apoderábase de min e vía ao Don Cibrán como endexamais o vira: serioso, ergueito e sen dicir cousa. A súa mirada era escura como o fondo do pazo do Raxo, onde meu curmán me dixera que estaba a entrada do inferno. E o seu desprezo xeábame o sangue, arrepiábame os pelos da caluga como o fixera o lobo de Oseira, e a brétema apoderábase da miña vista ata espertarme cun forte calafrío.

 

    Grande sorpresa foi cando cheguei a Órbigo. No hospital souben  que o meu amigo caera preso da Xustiza acusado de artes diabólicas, principalmente do asasinato do xuíz  Álvarez de Trabada. ¡Que tolemia! ¡Se mesmo o seu criado dixera que o atendera moi ben, pero que nada se puidera facer! Cando o home volveu  repetir o recado, convencido de que non o entendera, as forzas abandonaron o meu corpo e o último que sentín foi o chan frío xelándome unha meixela.

Espertei sendo noite. Estaba deitado sobre unha cama moi rara de ferro, as sabas cheiraban a limpo e renxían cada vez que movía algunha parte do corpo. Unha luz entraba polo baixo dunha  porta, e cando os meus ollos se acomodaron á escuridade puiden observar o cuarto onde estaba. Era unha sala grande, contei ata dez camas. Ó meu carón durmía o Lisardiño moi docemente, na de máis alá  era o caloteiro Perico quen roncaba cunha cativa pausa entre os bufidos. Un dos homes que durmían por alí, non puiden precisar en cal das camas, principiou a se laiar. Debía estar ben doente pois a febre facíao delirar, e chamaba polo avó e mais pola nai. Outro home que eu cría durmido á outra beira da miña cama, díxome que disimulara, que sempre era así, que viña de camiño con el dende o Pilar de Zaragoza e cando durmía apoderábase del unha febre potente que o facía ás veces ata mexar na cama, e que por iso peregrinaba a Compostela,  por ver de curar.  Falaba baixiño e o seu ton semellaba coma se me quixese convencer de algo. Eu contestei que non se preocupara por min, que xa estaba afeito a esas e a peores cousas, contestación que me levou a ter que dar explicacións.  O home estaba interesado en saber que cousas desagradables tiña eu visto así que sen meditar empecei a contar que vira resucitar a un morto logo de ter pasado polo verdugo, que vira a Santa Compaña en peregrinación nunha encrucillada de camiños. Tiven que explicarlle que este fenómeno acontecía na Galiza con moita frecuencia e que se trataba de almas en pena que purgaban os seus pecados vagando polo mundo, e que o seu destino era San Andrés de Teixido. Tamén vira un can con dúas cabezas, que con unha ouveaba e coa outra falaba coma un humano. Conteille dun gato que poñía ovos dos que saían serpes mouras coma o chamizo; do prodixio de Cibrán que enfeitizaba ás mulleres mirándoas ós ollos e non había unha que se lle resistira; do cura de Bascós que convertía a sagrada forma en carne e o viño en verdadeiro sangue de Cristo; da costureira que quedara preñada dun porco e tivera sete meniños dos cales tres tiñan fuciño de marrao;  do sancristán que xurou en falso por Deus e encheuselle a lingua de pelos; do xastre que dunha capa facía catorce, e moitas cousas máis que eu xamais vira  pero sentira de neno na aldea.

Considerei que o meu contertulio tería de abondo e que seguramente faría mofa dos meus contos. En troques, o home  pedía máis. Eu, farto, díxenlle que outro día, que tiña sono e quería durmir. Nese intre  xa non lembraba máis historias e o cansazo non me daba  humor para seguir inventando. Así dei media volta e quedei cos meus pensamentos ata que me veu buscar o sono.

Varios días botamos en Órbigo. Alí saboreábase a quietude e o silencio. Non tiñamos présa nin tampouco onde ir.  Eu pensaba na familia moi a miúdo, no disgusto que terían ao non saber do meu paradeiro. Por veces tentei de escribir, mais o pulso tremoroso, emborranchaba o papel e todo ficaba frustrado. Non daba co sentido das palabras, nin coas razóns que xustificasen todo o acontecido. O pensamento fuxía cando eu miraba de traelo a min e quedaba a mente en branco, baleira coma o papel que agardaba un principio.

O tempo íaseme en pasear pola beira do Órbigo, entre chopos que coma min estaban espidos, sen follas, nas que os meus pés rinchaban coma o barullo da miña conciencia. Xa non cavilaba nas cousas do saber, non matinaba nos meus pasados pecados. Só ansiaba  razón para seguir o camiño. Os días pasaban e os meus paseos facíanse máis longos e esgotadores, regresaba baldado xa de anoitecida, e na cama apenas chegaba a conciliar un que outro sono. O Lisardiño estaba preocupado pero non dicía cousa, deixábame facer e convertíase nun espectador infeliz que sufría coa miña tristeza.

 Eu non falaba con ninguén a non ser o necesario, e nun destes escasos momentos  comunicáronme que non podía  continuar a miña estadía, que debía marchar. Volteime a ver montado no cabalo, co Lisardiño ben agarrado a min, sen saber para onde coller, sen  forzas para tomar ningunha determinación. Déronme ganas de finxirme enfermo e caer nun desmaio, pero nin para facer teatro estaba o meu corpo. Foi o Lisardiño quen puxo rumbo quizás vendo que eu non me decidía . Dixo de ir a Olmillos de  Sasamón, que xa tiña el ganas de ver ós seus.  Opinaba coma un home seguro de si,  canso de andar polos camiños. Sen folgos, esporeei o cabalo e este, como oíndo ao meu criado, colleu cara á longa ponte e cruzouna nun suspiro. Levaba camiño de León, e eu a alma encollida.

As mulleres ateigadas de castañas entraban á praza con mirar prosmeiro. ¿Quen faría o mellor mercado?  Unha delas, sentada a carón dunha estufa onde asaba castañas, por misericordia e o meu hábito, ofreceunos unha presa.

Fixemos algún tempo admirando o castelo e logo procuramos a casa de Don Álvarez de Trabada, onde eu tiña por seguro que estaría o Padre facendo as veces de galeno. Non tardamos moito en dar con ela. Tiña unha fachada de trinta metros, toda corrida cunha solaina na que abrían pequenas fiestras e tres portas. A parte de abaixo estaba ocupada por unha corte, e a carón dela tiña instalado o posto un zapateiro que foi o primeiro a quen  preguntamos se alí vivía o xuíz Álvarez de Trabada. A resposta non puido ser peor: o señor xuíz morrera anteantonte despois de pasar varios meses agonizando, que nin a visita dun frade franco que  acudiu na derradeira semana puido evitar a traxedia. Quíxenlle preguntar tamén polo frade, mais xulguei que mellor me ían referir na casa.

Impaciente batín no portalón saíndome un criado vello e trenco que compunxidamente confirmou o que viña de escoitar. De Frei Nicolás díxome que fora un home moi  piadoso, que por todos os medios reparara na enfermidade do seu amo, mais nada estaba nas súas mans senón todo nas de Noso Señor. No referente á súa partida veu dicir que marchara antonte despois de ter dado sepultura ao finado. Seica acordara ir a Hospital de Órbigo onde tiña unha visita que facer para proseguir ata Francia seguindo o Camiño de Santiago.

Vinme na obriga de contarlle ao criado o porqué da miña busca, e este conmoveuse polos meus fins, produto da invención dunha historia, sobre de que o bispo Quevedo de Quintana, nome que eu usei por moito tempo como o santo de axuda ás miñas mentiras, padecía un mal no fígado, e enviábame polo frei Nicolás por ser home entendido neste tipo de doenzas. O bispo sufría moito, e polas mañás cuspía sangue e  bilis que enchían un caldeiro. Na encomenda, a min, o seu mandado, atracáranme polo camiño e roubáranme o cabalo. Mataran a un meu compañeiro e eu co criado salváramos os coiros gracias a unha aparición celestial que espantou ós nosos agresores, que eran mais de nove. Tal foi a miña interpretación que o Lisardiño, despois de que nos encheran unha fardela con comida e nos emprestaran un cabalo coa condición de llo devolver cando voltáramos para Galicia,  non puido conter a súa pregunta  de se eran verdade tales acontecementos e por que non llelos referira antes. Eu fixen coma que non escoitaba, montei, empurrei ao rapaz que sentou na besta por tras miña, e esporeei ao animal obrigándoo a afastarse do lugar non sen pouca présa.

Non fixeramos sono aquela noite e o cansanzo notábase nas nosas falas, mellor dito, na ausencia delas. Iamos sempre dormiñando e só cando cruzabamos por algunha poboación escoitábase ao Lisardiño: “Isto é Bembibre, isto Albarés, isto a Torre do Bierzo e aquilo o Alto do Manzanal”. Atravesando este último o meu corpo deuse por satisfeito e empecei a sorprenderme ollando aquelas inmensas chairas, descubrindo unha paisaxe da que nunca fora observador. Quizais fora a natureza axudada polo descanso merecido, a que me inspirou a falar dun xeito melancólico, mentres admiraba o silencio atento do meu novo compañeiro. Falei dos vales estreitos, dos seus ríos rebordados de auga, dos verdes ourizos dos castiñeiros, dos camiños entre as fragas escuras: o cheiro a fento e maltrastes, o ouvear do lobo nas serras; dos pazos e lugares, das súas construcións obsoletas e sinxelas, das falas tan diferenciadas, das xentes, das mulleres. Todo no meu discurso cheiraba  a Galicia, cheiraba a amor no meu alento. Tedes que disimular, mais éntrame a poesía cando lembro aquel momento. É como se o mundo se me amostrara tal como era, como se todo o que vivira ficara nunha illa á que nunca voltaría. Déronme ganas de desistir do meu empeño, de virar o cabalo pondo dirección contraria á que levaba. Aínda non sei porque non o fixen, se cadra porque andaba ao Lisardiño medio durmido e deume vergoña espertalo  e apresentármelle como realmente era: un sentimental.

Foi neste soliloquio, achegándonos a Astorga, que topamos con outro galego que montado nun cabalo, e levando atado ao rabo deste unha mula, semellaba ser comerciante. Seguía o home a nosa mesma dirección e ao  ver que eu o saudaba na nosa lingua freou un pouco a marcha, póndose á par de nós.

Preguntarédesvos que como eu o saudei dende atrás en galego sen saber quen era. A resposta é sinxela, ía o mercader cantando unha copla que na miña terra é ben coñecida. Feita esta aclaración continúo.

 O home tiña uns corenta anos, levaba unha coidada barba sen bigode que facía aínda máis grande do que era o seu nariz. Os ollos entre acastañados e grises expresaban un bo ánimo, e a man ceibe das rendas non deixaba de moverse branca e fina. Nela notábase que non era o instrumento co que se gañaba a vida. Enganeime.

O seu falar era cautivador e falangueiro, cousa que ao primeiro me fixo desconfiar . Pero tan bo caldo fixemos que, nós, querendo andar camiño sen enredar en  ningures, vímonos na obriga de parar en Astorga convidados a xantar polo home nun mesón de moita sona.

 O Lisardiño ficou fóra atendendo das bestas, mentras eu lle sacaba talladas de carne con pan e algunha cunca de viño. Nós os dous, na mesa, falabamos das nosas vidas, da terra nosa, das mulleres, dos homes, cousas incluso profundas sobre moral e política, se ben eu desta non sabía ren. Unha vez fartos de comer e tamén de falar, o señor Perico, que así dixera que se chamaba, sacou do seu peto unha baralla, ergueuse da mesa e foi tratar co mesoeiro. De volta ao meu carón explicoume en voz baixa unha serie de señas que eu lle debía facer durante certa  partida. Chiscar un ollo, as ; torcer o bico, rei; tocar o nariz, cabalo; tocar a orella, sota, e así algunha máis. Nun intre montouse o xogo nunha mesa apartada no cabo do local, eu facía de paciente espectador e fun pasando, como viñan, os sinais conforme ao que acordaramos. As ganancias íanse pondo do lado do galego que non facía, nun mal castelán, máis que mentar á súa boa sorte. Os outros xogadores e o público que miraba canda min non repararon nos meus xeitos ou se o fixeron non dixeron cousa, porque segundo souben máis adiante, hai xente nos lugares que desexa que o veciño perda,  polo odio que se vén acugulando nas ánimas por mor de riñas ou dos anos.

Enganárame ben, o Perico traballaba coas mans, e ben que manexaba as cartas. Xa escoitara eu falar destas artes noutrora, no muíño do pazo, onde os homes contaban historias de aparecidos. Mais esta arte das cartas parecíame ben sabida por todos, que  non entendín moi ben como as persoas podían  picar en tal calote. Por primeira vez na miña vida deime conta de que a sotana era unha arma forte e respectuosa diante dos homes. Non é que non soubera xa das diferencias de clases, o que quero dicir é que ata daquela eu non utilizara o hábito coma un poder. Alí, con aqueles coitados ao redor dunha partida de cartas, empecei a  sentir como me deixaban  ver o xogo, como ninguén interfería cando eu cambiaba a vista cara ós naipes doutro xogador, como me respectaban a distancia, como me ofrecían continuamente outro vaso de viño, como me achegaban unha cadeira para me sentar. Pero ante todo ese trato de respecto, onde un querer meu era resposta servicial de calquera dos que alí estaban. E ninguén se decataba do calote gracias o hábito. Ó comprender isto unha suor quente e pegañenta subiu polo meu rostro, e sen dicir cousa saín do mesón.

 Berrei polo Lisardiño e marchamos do lugar atravesando a muralla ata coller camiño de León. O neno ollaba para min coma para un becho raro e por máis que porfiou en saber o que acontecera, nada me sacou. Era coma se tivese desnortado o pensamento, coma se milleiros de reproches morais caeran na miña testa. Pensei nas dúas mulleres que posuíra, pensei na violación a que fora sometido, pensei nos meus desexos de vinganza, nos roubos que fixera, nas mentiras que contara, e ollaba para a sotana coma se ela fose a causante. Absorto, sentíaa coma unha áncora que me lembraba que tiña que estar preso dela, purgando polos dislates cometidos.

Alá por tras viña o Perico  berrando por nós. O Lisardiño miraba para el e para min estrañado. Eu, xordo e cego, só escoitaba a conciencia que me daba tormento sen sosego, indo e vindo, flaxelando o pensamento que semellaba terme cun pé no inferno. Os mozos, cando tentan ser homes, vense a si mesmos con milleiros de ollos que tanto aproban como condenan, e mudan de parecer tan lixeiro como o rousar dun cataventos enrabexado polo ar.

Pero volvo ao Perico. Aínda tardou un chisco en nos dar alcance, rifoume por facer o que fixera e deume varias razóns polas que o puideran descubrir, e non conviña  coller sona de caloteiro. Logo foi amainando inquedo polo meu mudo e forte comportamento, e ofreceume  algunhas moedas que segundo el eu merecía por telo axudado. Nin me inmutei, mais o Lisardiño que nestas cousas andaba habelencioso, botou a man e dixo que el se encargaría de gardalas. Eu só tiña orellas para os meus adentros que confundían toda razón do que acontecera nos últimos días. O sexo, a mentira, o odio, a desconfianza,  que foran mudando o meu espirito dábanme noxo, e as ladaíñas eclesiais barullaban na miña cabeza condenándome ao sufrimento eterno. Sentía a necesidade de atopar ao Frei Nicolás e pedirlle confesión, estaba convencido de que el era o único capaz de me dar sosego.

      Como diría Frei Nicolás, Giussepe Balsamo, máis coñecido por Cagliostro, fixo un bo “change”: levoume o cabalo e cedeume a manta. Por un cacho matinei  que todo ía moito mellor cando era eu quen fuxía coa luzada, e non cando algúen aproveitaba o meu sono para facer o propio. Ó primeiro incomodeime moito, pero resigneime inspirado pola idea e o desexo de que ao cruzar por Lemos lle recoñeceran o animal, e que cun pouco de chance lle darían a el tamén un disgusto. De alí en diante a desconfianza pasaría a formar parte das miñas cativas pero ben cebadas canas de pecador.

Ceibei un riso, a pesar de todo, e collín o camiño que me conduciría ata o río Valcarce. A paisaxe era inmensa. Dende o alto centos de vales cos seus regatos enchían  coma veas de sangue a xeografía. Os carballos e castiñeiros tiñan pouca follaxe e daban un ton pardo ao lugar, contrastando co verde dos prados máis cá neve branca que gardaban os curutos. “Para baixar todos os santos axudan”, pensei, mentres o meu paso apuraba nas costas sen eu pórlle ningún atranco. Non tardei moito en dar  co río, que pola súa magnitude, maior cá dos regatos que me fora atopando, xulguei era o Valcarce. As súas augas eran parecidas ás do Lor, cristaliñas e frías, e a súa escuma nos cachóns lembraba a neve que fora non había moito.

Bebía del con sede, cáseque con gula, cando oín unha manada de cans ladrar. Berros rexos saían da gorxa do que se me apresentou coma unha batida de caza.

 E de caza si que era. A alimaña que buscaban era un rapaciño miúdo, de pel renegrida e cuns grandes e mouros ollos que ao topar comigo ficou mudo e inmóbil. Os cans a cada intre parecían estar máis preto de nós. O mociño fíxome un sinal co furabolos pegado á boca e botouse á auga. Primeiro apareceron os cans; por tras os homes. Estes retiveron ós animais que, encirrados por unha rabia asasina,  botábanse a min sen chegar a trabarme. Gracias a que eu,  nun primeiro momento,  fíxenlles fronte cun pau de amieiro movéndoo dun xeito ameazante. O encontro sucedeu de forma fugaz. Según me ollaron, os homes preguntáronme se vira a un demo pequeno correr por aqueles lugares, ao que eu respondín que si, que había un cachiño pasara por alí mesmo, e erguendo o brazo dereito sinalei o outro lado do río. Déronme as gracias de contado, e vadearon o río xusto por riba das dúas penas onde se acobillaba o fuxido. Axiña os perdín de vista, e os ladridos oíanse máis e máis lonxe acalados polo rumor da auga que baixaba con forza.

Coa mesma vara coa que azuzara ós cans, toquei o corpo do fuxido. Este, entendendo o sinal, saíu de embaixo da fervenza con cara de frío, batíanlle os dentes producindo unha música que tentei parar poñéndolle unha manta enriba. Sen dicir cousa collino polo ombreiro e botamos a andar cara Augasmestas polo camiño que trouxeran os perseguidores.

¿Sabedes quen era o rapaz? Non o imaxinariades: era o criadiño do tolo de Veiga das Brañas, do Cagliostro. Chamábase Lisardo, aínda que o seu amo alcumárao “Liberté”. Eu non fun menos, e erixíndome no seu novo amo púxenlle “Lisardiño”.

Falaba o mozo a fala de Castela, o que non foi atranco para nos entender, mais mesturaba algunhas palabras do seu antigo amo e mais outras que eu lle escoitara ao meu querido Frei Nicolás. Contoume que era natural de Olmillos de Sasamón, fillo dun criado do señor daquelas terras posuidor dun castelo, que cando era máis neno lle semellaba ser o máis grande do mundo, pero que despois de ver as murallas de Astorga e o castelo de Ponferrada, mudara de parecer téndoo por ridículo, anque moi xeitoso. Fora o Cagliostro quen o levara a percorrer Castela despois de pór ao seu pai en encontro cunha avoa súa á que quixera moito. Este, en agradecemento, entregáralle o fillo como criado e discípulo por ver se melloraba en algo a súa educación. Co tempo, o Lisardiño foi aprendendo o oficio e era quen de poñer unha voz oca e grave, simulando a dun morto coa que o seu amo enganaba ás xentes. Xa o fixeran co seu pai.

O Cagliostro coñecera ao Lisardiño no camiño de Burgos, antes de entrar en Olmillos. O neno andaba a roubar ovos de paspallás e poñendo estarrelas a uns paxaros, que pola descrición que me fixo supuxen que serían papuxas. O home de seguida fixo bo caldo co rapaz que lle informou de todo o que acontecía no castelo. De aí  pasou  a ser o seu compinche e armáronlle a do pai coa avoa, coa promesa de ver  mundo.

Andou con el cabo dun ano, ata que o outro día tiveran problemas nun mesón onde pararan un mes co asunto de que unha das fillas do mesoeiro ficara preñada. A rapaza soltara o bico e dixera que o pai era o italiano, cousa que non agradou a ninguén e ben menos á nai, que así mesmo se entendía co estranxeiro. Tiveron que saír correndo coma ladróns e cando os tiñan cercados nunha pequena chousa, fuxiu deixando o rapaz de cebo, o moi langrán.

O pobre do Lisardiño levaba máis de dous días sen probar bocado cando lle saquei aquel anaco de touciño. Os ollos agrandáronselle e as tripas do estómago parecían tocar unha muiñeira con acento castelán. Fíxeno esperar un pouco por bendicir os alimentos,  mentres vía como as mans lle tremían e lle bulía a lingua no interior da boca. Apurei a oración e convideino axiña.                                                                                

Endexamais tivera un servente, e a verdade, aínda que ao primeiro me fixo ilusión, pronto me cansei de telo como inferior. Así, nun alto do camiño pasado xa Augasmestas e Vilafranca, díxenlle moi claramente que só seríamos amo e criado cara á xente de fóra, que entre nós poderíamos ser amigos. Non fixera máis ca rematar e xa o tiña colgado do pescozo. El só tivera un amigo na vida , Félix; era aínda moi novo cando o pinchou unha cóbrega no tempo da sega, a morte levárao de seguida. Co italiano pensara que tamén tiña un amigo, mais as cousas da vida desenganaranno. Ó rematar prometinlle  que nunca o abandonaría; el pola súa parte xuraba cumprir a súa parte, así que quería saber a miña decisión. Cando a miña face foi suficientemente crible, el asentiu e ofreceume a súa man que estrelei compracido e aliviado.

Despois de andar por unha chaira infinda toda a noite, cun frío estraño que eu xamais sentira, arribamos a Ponferrada de amencida. Andaramos rápido como único xeito de espaventar a xeada, e non paramos en ningún mesón do camiño polo medo do Lisardiño a ser recoñecido. Eu consolábao dicíndolle que non se preocupara, que el ao cabo non tiña que ver coas trasnadas do seu antigo amo. Mais así e todo non o dei convencido para facer parada, aínda que fose nun palleiro. Saírame mal iso de declararlle amizade. De todos os xeitos resigneime e consolábame do frío e da dor nos pés,  pensando que canto antes chegara, antes daría con Frei Nicolás.

 

        A brétema non levantara aquela mañá. Eu sabía o camiño porque moitos dos lugares xa me eran coñedidos. Pasei por Reigada, Bascós, Chabaga, Cereixa, Póboa do Brollón, e  principiei a subir cara a Parada dos Montes. De súpeto, abriuse por riba miña un ceo azul que ao primeiro mancou os meus ollos mais que despois, coa calor do sol, veu dar pracer ao meu lombo.

 Deume a fame e parei para meter un bocado,  costa abaixo, un mar de brétema gris azulada asulagaba os vales, e algúns curutos  a modo de illas, sabresaían daquel océano de néboa. Alí ficaba Monforte, sepultado ós ollos do mundo, alí ficaba coma un pozo, coma o pozo onde tiñan cabida todos os vicios: Exércitos de siareiros nas adegas, asasinos, ladróns e puterío; viño, licor a morrer e ata herbas enfeitizadoras saídas de contos doutros tempos. Nese intre pensei: “¿Se pasei por aquí que outro lugar no mundo pode acabar comigo?”.

Non tardei en pensar no Frei Nicolás. Adiantábame semana e media de camiño pero eu  confiaba no bo cabalo que roubara e estimaba que daría  con el en pouco tempo. Debía de dirixirme a Ponferrada onde el faría un alto, polo que me contara sobre unha doenza que tiña o xuíz Álvarez de Trabada e que el, sabio curandeiro, ía de mirar de lla sanar no tanto que lle cadraba de camiño cara á súa Francia.

Despois de Parada dos Montes pasei por Vilamor. O seu nome pareceume de bo gusto, e máis a paisana que me indicou que así se chamaba o lugar. Daquela eu tiña unha teima coas mozas, que ben non ollaba unha xa me volvía tolo por tocala, e a verdade era que os meus hábitos non impedían o meu pecado. Andado o tempo  fun facéndome máis cauto, redimín os excesos e adoptei conscientemente o celibato. Mais naquel caso non enredei con ela, limiteime a lle preguntar polo camiño e díxome que se quería continuar cara a Castela debía  seguir a Folgoso, despois Seoane do Courel, Esperante, e por último Veiga das Brañas, sempre seguindo o río Lor. A neve cubrira os montes non había moito e algúns picoutos aínda a gardaban con abundancia. Pero tiña sorte, o tempo era bo e o cabalo lixeiro.

No último lugar coñecido, o Lor fixérase estreito;  o cabalo, ás veces, ía polo seu medio como agradecendo o refresco que lle daba a auga. As catro casas que había semellaban desertas e un formigueo amocábame na caluga. Atei a renda na porta dunha corte e berrei con forza por ver se alguén atendía. Dei a volta e alí estaba.  Non era un labrego, e tampouco un pastor. Vestía unha capa estraña e un sombreiro que  non o era menos, como tamén o seu falar. Chamábase Giussepe Balsamo, mais era coñecido como Cagliostro. Na súa fala, que ben se entendía, contoume que a xente desaparecera, e que seguramente algún espírito traicioeiro da montaña os levara para os altos cumes co gallo de se divertir un pouco. Eu contesteille que non cría nesas cousas e que me poñían máis medo os lobos, ou mesmo os homes. Riu amizosamemte e explicoume que viña corrido de Vilafranca onde non apreciaban a súa ciencia e ía camiño de Compostela reclamado por non sei que sociedade masónica da que na miña vida escoitara falar cousa. Indicoume por onde baixaba o camiño de Castela ata o río Valcárcel. Tiña que seguilo e  acadar  Augasmestas , logo Vilafranca e por fin Ponferrada.  Logo tiven eu que facer o propio , mais no sentido contrario. A verdade é que eu non estaba moi forte en xeografía así que lle marquei a rota que dende Santiago me levara  ata ese punto ignorando se esta era a máis apropiada. Obviamente eu non seguira o camiño máis axeitado para ir a Castela, do que me decatara ao adentrarme nestas inmensas terras do Courel.

Convideino a xantar e el accedeu gustoso. Chamáralle a atención a miña sotana e preguntábase o home que qué facía un crego tan novo coma min viaxando só cara a Castela. Resposteille que era correo do bispo Quevedo Quintana e que me dirixía á Corte cunhas novas para El Rei de moita importancia. Conteille tamén que tivera un percance en Monforte onde me quixeran asaltar, e que alí ferira gravemente a catro homes que despois ficaron presos da Xustiza. De pronto escoiteime falar dunha forma grave e mentireira, non sabía o porqué pero lanceime a un discurso  falso, mais non por iso aburrido. Disfrutaba  con cada palabra, ollaba a atención que puña o meu contertulio e eu seguía a inventar nomes e accións que foron formando unha gran bola que o outro non tivo a máis mínima intención de romper. Canso xa de falar deime conta de que o sol ía tocando os curutos dos montes e as sombras apoderábanse das vagoadas que ficaran caladas ao meu relato, como o fixera o meu compañeiro.

Determinamos pasar a noite no lugar e continuar a marcha ao día seguinte. O Giussepe encargouse de afundir coa forza dos seus pés a porta dunha palloza suxa e abandonada, e  no lar que alí había fomos facendo un lume cunha torada de carballo seco que estaba almacenada nun recuncho e que aguantou ata o día seguinte. Voltei convidalo á merenda, pois o home só foi capaz de sacar da súa fardela unha manta coa que nos cubrimos os dous durante a noite. Agora era el quen falaba. E facíao das súas terras de Itálica, da gracia das súas xentes e a forza e poder dos seus príncipes.

O italiano practicaba a ciencia nigromántica, que non era comprendida por moita xente e menos polos xuíces e alguacís do Santo Oficio, que en máis dunha vez quixeran botarlle a man para queimalo nos lumes purificadores. Acusábano de trato co demo e mais de, axudado por este, deixar preñadas a unhas vinte ou trinta mulleres. Cousa esta que non desmentía de todo. Pero el non tiña nada co demo, o que tiña era unha serie de teorías que lle permitían pórse en tratos coas ánimas  do outro lado, algo co que non facía mal a ninguén. Tentou demostralo cun defunto que nos rondaba dende había un cacho, mais a voz de ultratumba non aparecía por ningures e o home achacouno a que ao defunto, que se chamaba Rodolfo, non lle gustara que lle tirara coa porta da que fora a súa casa e agora deixábao quedar mal, coma un mentireiro e un falabarato. Eu, pola miña parte, dixen que non se incomodara, que non tiña  ningún interese en falar con aparecidos e que se quería seguira a contarme como era a súa terra.

  Non sei como cheguei a aquel pazo. Espertei e o primeiro que vin foi unha cara forte e ruda cuberta por una fina e peiteada barba. Os ollos expresaban unha admiración contida nun velorio máis ben longo. O nariz prominente parecía uliscar a miña resposta e a voz de esperanza voltoume ao mundo dos vivos.  Así me achei no  Pazo de Espasante e co meu anfitrión, que me atopou estarricado e medio morto. Montárame  na súa besta e conducírame cara á súa casa onde unha boa cama deu alivio ás miñas doenzas. O señor teimaba en saber o que me acontecera, pero eu seguía mudo chantado no leito. Desesperado deume por parvo e abandonoume ós coidados dunha ama vella e simpática  que, tirando de aquí e de acolá, fixo que a mudez fora ceibando ao pensar.

Eu non sabía que lle contar, non tiña  verbas para describir todo o que me acontecera, e menos, a humillación á que fora sometido . Que palabras ía utilizar para tal suceso. Agora non era que non puidera falar, era que non quería. A testa bulíame entre mentiras que eu consideraba idóneas para saír do trance , mais unha sensación nugallenta tíñame asulagado naquel leito no que fiquei por varios días.

A experiencia nos montes de San Paio rompera a miña virxindade para ensinarme os praceres e as dores da carne. Asi como viñan uns, viñan os outros, e na maior parte das veces uns polos outros. O mal vén para o ben e o ben para o mal. Esta foi a primeira cousa que me ensinou a vida cando cheguei a home.

       O tempo de convalescencia serviume para repasar moitos dos consellos  que  me foran repetidos na miña curta vida. Repasei os pecados da carne que condenaba a nosa Santa Madre Igrexa e pensei: “Errare humanum est”. Cavilei en dar perdón ós meus agresores, mais,  o sentimento clamaba vinganza nun recuncho da miña testa, e cando asomaba tiña que apretar os puños e os dentes dun xeito que convulsionaba todo o meu corpo. Estaba disposto a encontralos.

Na mañá sentín bater ferros. Fóra , no patio, o fidalgo de Espasantes exercitaba o seu brazo  no manexo da espada loitando cun criado, que suoroso, mal  como podía , paráballe os golpes. De seguida me erguín. Puxen a sotana, que aínda que cheiraba a fume estaba limpa e seca, e uns zapatiños mouros cunhas fibelas douradas que me deixaran ao pé da cama, xunto con roupa interior  e un abrigo de lona vello pero limpo coma  unha patena.

O pazo non era de grande luxo pero o seu estado era impecable. A madeira relucía de limpa e as alfombras que cubrían o chan daba non sei que pisalas. Baixei por unha grande escaleira que me levou diante da porta principal; crucei a estancia  e saín ao patio. Ó verme, o de Espasante fíxolle un aceno ao criado e pararon o combate. Achegouse ata min e deume a benvida ao mundo dos vivos sen que puidera conter un sorriso. Eu correspondinlle. Aquel home era todo un guerreiro. O seu corpo era grande como tamén os seus brazos e pernas. As súas mans poderían coller a miña testa e abarcala por enteiro. Colleume polo ombreiro dunha  forma familiar e levoume á cociña onde comemos xamón curado, pan e unha boa cunca de leite.

 

Tras coñecer o que me acontecera, iso si, omitido o da violación, propúxome perseguir ós bastardos, que así lles chamou el a quen me roubara, e darlles un bo merecido antes de entregalos á Xustiza. A miña resposta non se fixo agardar. Era o que o corpo pedía a berros: vinganza.

Ollar a fouteza de quen se  aprestaba a axudarme fortalecía a miña decisión. Penso que endexamais coma naquel momento bebín da podremia do odio ata saciar. Hoxe tremo só de pensalo. Que sentimento máis ruín e á par tan reconfortante. Acordamos partir cara a Monforte e na súa casa de alí pasariamos a noite. Antes de nos deitar fariamos parada nos mesóns, beberiamos bo viño e mirariamos de saber quen foran os meus agresores. Segundo o de Espasantes só nestes lugares, onde todo tipo de xentes, nobres, fidalgos, curias, cregos, campesiños e maleantes tiñan encontro, podiamos atopar algunha razón.

E así foi. Primeiro paramos no de Vilamelle. Había dúas ou tres persoas no interior. Soubemos de que cinco homes mataran un xudeu que ía camiño de Monforte para roubalo, metéranlle tal malleira que ninguén deu en coñecelo non sendo na roupa e no anel de ouro roubado e logo perdido por un dos asasinos, que non podéndollo sacar do dedo, sen máis, cortárallo. A xente corríaos cara  Distriz e Piñeira pedindo xustiza. Estes, segundo dicían,  miraban de se refuxiar nas tabernas da muralla de Monforte, onde uns agochan a outros presionados polo “hoxe por min, mañá por ti ”.

Dirixímonos á vila de contado.  Os cabalos eran bos, dunha cepa moura polo grandes. De camiño contoume o meu amigo que un antergo da súa familia estivera nas Cruzadas, en Cafarnaún, e de alí trouxera dous sementais, un negro e outro albo, deles descendían todos os seus cabalos e eguas, e mesmo facía bos negocios emprestando a súa semente. Sen decatarse falou e falou do seu antergo. Do forte que fora co mouro, de como fora recoñecido polo Papa coa distinción de Cabaleiro do Temple. Gardaba del a semente dunha especie rara de arbusto que precisaba moitos coidados e  que aínda hoxe plantaba no seu xardín, e nas noites de inverno,  cando o aburrimento se viña deitar ao seu colo e o viño non producía alegrías, chamaba ós criados e queimando na lareira un bo feixe desta planta xa seca, dispúñanse todos a rir sen saber por que. A min estas cousas parecíanme estrañas, semellábanme meigalladas ou contos de burla. Prefería non dar creto, aínda que coa cara mostrara fascinación.

 

         O camiño ía á beiriña do río. O aire de frío, compañeiro das augas,  susurrábanos que a neve ficaba nas altas montañas. Cabalgabamos ao trote sorteando choupos que curvaban a senda , parecían coñecer ben cara onde iamos. Nin unha orde lle tivemos que dar para que de súpeto se parasen nun claro á vista da abraiante torre da Homenaxe. A súa amea perdida daba mostras dunha vasalaxe a Castela de moitos séculos establecida.

O derradeiro gran señor da nosa terra, o descendente daqueles que no medo pactaron con Castela e fixeron de gardiáns para ela, morrera había dúas ducias de anos sen descendencia. E todos os seus apelidos, Castro, Osorio, Andrade, Lemos, pasaran a ocupar un recuncho na casa dun estranxeiro.

Alí estabamos, mirando para a inexpugnable fortaleza mentres o meu compañeiro me contaba parte da súa historia. Unha friaxe entroume no corpo e esporeei o cabalo na arela de encontrar o que buscabamos sen ningunha demora.

Chegamos. A luz do serán era tenue e unha brétema espesa ía emerxendo de todos os recunchos da terra, como se ésta gardase tanta humidade coma o rio mesmo. Algún farol empezaba a acenderse cara a Oriente, mentres xentes de moitos signos bulían de arriba para abaixo con moita présa, non sen antes indagar coas súas olladas a nosa identidade. Por moito tempo, e falo dos días que alí pasei, a sensación de que non había cristián na vila que non soubese da miña desventura asulagou o meu pensamento, e todas as faces me parecían cómplices dos meus ofensores. Como se as culpas do acoso da xustiza, que por mor do xudeu morto estorbaba a vida normal das xentes, me foran imputadas a min.

Un carpinteiro que traballara para o arciprestazgo do Incio, na capela do Ecce Homo e Santiago de Rubián, achegóusenos despois de seguirnos por varios barrios. No cruceiro de San Antonio e acochado na brétema, que nunhas horas fixérase tan espesa que non se vían máis aló de dúas varas, o home parounos para facernos saber que os que procurabamos eran os mesmos ós que perseguía a Xustiza e que o xefe era un fidalgo pobre pero moi bravo chamado Xoán de Lemos. Díxonos  tamén que paraba en Monforte, nunha casa do barrio das putas  onde tiña recoñecida reputación e poder, recalcando con cara de espanto, como queréndolono traspasar,: “ moito poder ”. Vin  empalidecer o rosto do de Espasantes, non dixo nada e só cunha moeda contestou á axuda que o bo do carpinteiro non afrouxaba. De famillia cristiá e amante facedor de ben, o homiño seguiu a falar comigo da súa procedencia. Eu escoiteino, tamén calei, e dándolle as grazas cunha aperta nos ombreiros,  dispúxenme a seguir ao de Espasantes que pensativo, montado xa no cabalo, daba a orde de nos ir. Por min continuariamos a rolda, mais o meu anfitrión convenceume de que a noite era perigosa, e que amparados na brétema podíannos causar moito mal.

Na casa  estaba a Sarela, unha criada nova moi ben feitiña, que segundo nos dixo xa levaba unhas horas agardando por nós. Os seus ollos grandes fitaban os meus. Pero non de luxuria ou provocación,  senón de sorpresa e benvida sincera.

 O portal era grande, de pedra de granito. Dous farois alumeaban as escaleiras anchas e baixas que daban nun descanso onde se partían para a dereita e para a esquerda. O pasamáns era de madeira e contrastaba coas formas das pedras, pois era  vello e rústico coma se fose  caer cun sopro de vento. No primeiro andar, collendo polo lado da esquerda, abríase un grande corredor onde me pareceu contar infinitas portas, a pouca luz non permitía ver a fin. Nunha delas veu a criada a me dar acomodo, e deixándome o farol que levaba canda ela, deume as boas noites.

A chambra era tan vella coma o pasamáns. Nin a limpeza daba aspecto ledo ao seu mobiliario: unha cama raída  feita nun nicho da parede, e  unha cómoda que lembraba tempos de esplendor e luxo. A fiestra daba á rúa pola que chegaramos e mesmo parecía que a friaxe da noite traspasábaa coma unha alma en pena.

Varios días  pasamos polas casas de putas; ninguén sabía cousa. Tamén miramos por outras adegas de distintos lugares dos que aínda  lembro os nomes: Reigada, Vascós, Chavaga, Brollón, neste último sitio voltamos ver ao carpinteiro, mais el finxiu non coñecernos  e nós seguímoslle o fío. Os da Xustiza xa se decataran de que nós andabamos buscando ós mesmos homes. Cando nos atopaban, nun cruce de camiños, nunha taberna, enredaban connosco e preguntábannos se sabiamos de algo. As contestacións eran sempre as mesmas: nin pegada deles.

Ó fidalgo de Espasantes fóranselle baixando os ánimos. Cada día semellaba máis desganado, amosábase coma se o deber que se impuxera fora unha pesada canga e nin tan sequera falaba. Eu miraba para el e convencíame de que non era cousa miña, que  eu non o  obrigaba a nada, e  se cansaba que abandonara.

Unha noite espertei cunha sede de medo. Antes de me erguer da cama pensei no frío que ía fóra. Só sacar un brazo do cobertor facía arrepiar todo o corpo, mais  aínda así dei un chimpo e púxenme de pé, morría por un trago de auga. Ás apalpadelas  dei chegado ao corredor, alí filtrábase unha pouca luz das escaleiras e xa puiden ver algo. Collía camiño da cociña cando bateron na porta cun grande estrondo. A Sarela descendeu ata o portón  pasando ao meu carón. Eu, ao estar na escuridade, fun invisible para ela. Tamén baixou o de Espasante que levaba un camisón branco ata os pés  e un pucho da mesma cor, realmente a súa estampa era cómica. Preguntaron quen era mentres abrían a porta, e dous homes entraron embozados nas capas e na brétema, que coma unha fumareda  coouse polo portalón sendo atallada con  habelencia  pola Sarela que se apresurou a pechar.

¡Que vían os meus ollos! Un dos homes era o tal Xan de Lemos que sen miramentos  berroulle ao de Espasante que qué lle quería, que andaba tras del coma se fose a mesma Xustiza. O outro faloulle de min, de como me atopara, da axuda que me ofertou. Iso si, descoñecía que os asaltantes foran eles.  Falaba con voz baixa e servil cara ao outro, ao que polo visto coñecía de abondo. Xan de Lemos falou con voz grave, moi diferente á que puxera coa muiñeira,  contoulle ao outro que roubar non me roubaran  ¿Que me ían roubar? O que si, que o Trenco , que así se chamaba o violador, me rachara o cu. Máis nada.  Que eles non roubaran ao xudeu , cousa que lle imputaban por andar de troula por aqueles lugares no día en cuestión. Que xa lle gustaría dar co que fora, e non había tardar en facelo.

Oídas estas explicacións, eu, impulsado por non sei que forza, deixeime ver no cumio da escaleira. Insultei coma endexamais o fixera. Chameilles porcos, asasinos, ladróns, cotrosos, obscenos… que sei eu cantas cousas máis saíron pola miña boca. Eles sen poder evitalo principiaron a rir, e a cantos máis insultos, máis risos. Co xeito dun capitán, o Xan ergueu a man e pediu silencio. Tras dunha pausa falou polo baixo coa Sarela, que obediente, subiu as escaleiras e colléndome da man levoume ao meu cuarto. Alí mostrouse cariñosa comigo e as súas verbas sacábanlle importancia á miña violación ata que agarimados, despois de facer o amor, ficamos durmidos.

Un pesadelo terrible espertoume no momento en que cantaba un galo. Ó meu carón, ben apretadiña a min, durmía Sarela pracenteiramente, un sorriso sinxelo asomaba na súa boca, e mesmo o seu olliño pechado mostraba un estado de gozo. Eu corría por unha fraga mesta, batendo contra carballos novos que dobraban ao meu paso. As pernas doíame e pesábanme coma se cargase cun grillón dos da cadea. A pesar da carreira, a sensación era de moverme moi a modo, e por tras, sempre a piques de collerme, viña meu pai, miña nai, o Manoliño, Don Cibrán, a Paca , Frei Nicolás, o muiñeiro, Xan de Lemos, o de Espasande, meu tío o abade cos seus cociñeiros e frades. Era capaz de recoñecelos a todos. Por diante, espidos, ían a Muiñeira, a Sarela e o Trenco facéndome acenos de que o seguira. Cando a anguria dos meus movementos se me facía máis insoportable un carballo veu dar en toda a miña face. Aí foi o punto en que espertei.

Fiquei un momento quedo recuperándome na vixilia, e logo funme desfacendo do corpo da Sarela para erguerme. Vestinme rapidamente e sen pensar, dirixinme á corte onde enselei o cabalo. Dispúñame a saír e lembrei as palabras e risos de Frei Nicolás: ”Non botarse ao camiño sen comida”. Así que dei para atrás, deixei o cabalo por un cacho, e voltei cun fardelo ben cheo de víveres. Vin aparecer, cando abría o portalón, ao fidalgo de Espasante. Pedía explicacións do que facía e eu dende o limiar, xa montando, díxenlle que me ía e que o cabalo leváballo por traidor. Galopei pola rúa mirando para atrás por ver se me seguían, a Sarela quedaba asomada na ventá e pareceume ver brillar unha bágoa nos seus ollos. Entón,  virei cara adiante tomando o camiño a Castela. 

A mañá deixábase ver entre os punteiros mal cubertos polas tellas. Un raio de sol quentoume unha orella ata case queimarme. Cansos como iamos non me estrañou nada que durmiramos ata tan tarde. Revireime a modo e  comprobei que o meu frade xa se erguera e durante un intre o presaxio de verme abandonado asulagou o meu maxín.

Ós poucos minutos  confirmoume as miñas inquedanzas o muiñeiro, namentres a súa dona ollaba cara a min dun xeito lascivo. O demo  tentábame e eu estaba disposto a deixarme levar . Xa lle daría alcance ao meu compañeiro. Non me dei présa,  disfrutei do almorzo e finxín despois estar algo enfermo polo que lle roguei ao muiñeiro  que me permitira deitar para coller folgos antes da partida. 

Fun para o cortello, onde horas antes repousara e agardei ver a mesma mirada, coa que a muiñeira me regalara antes,  sen o marido diante. Non tardou moito. Veume coa escusa  dun pouco leite  para animar o corpo, e ao cacho, o líquido foi polas pallas dando ela nos meus brazos.

 Cando, xa cansos, repousabamos do noso folgo, apareceu o seu home cun pau.  Deume con el  en todo o espiñazo. Gracias que eu xa collera as de erguerme e saín escapado coma un lóstrego, poidendo agarrar alomenos a sotana. Lembro, aínda hoxe, que as pedras do camiño fixeran chagas nos meus pés e só cando reparei nelas fun capaz, non sen deixar de mirar atrás, de parar a carón dun valo moi baixiño. ¡Quen me diría a min que despois de liscar desa guisa, ía saír do paraño para o lume!.

Non puiden remediar sen embargo o riso que me veu á boca de xeito inusual en min, e de súpeto, sentinme satisfeito lembrando  a cara de moucho que puxera o muiñeiro, e facendo grandes esforzos, non fun quen de evocar nin unha miga de compaixón por el. Víñaseme  á testa tamén as verbas do fidalgo cando lle declaraba amor á dona e vin a cruz que o bo cristián do muiñeiro ía ter que soportar coa alfaia que tiña na casa.

Endexamais me rira de ninguén , e confeso que non sinto orgullo por telo feito desa vez. Mais a mocidade é de natureza ignorante, manifestándose sempre dunha forma malévola e desvergoñada.

Cos pés aínda magoados, logo de enredar un anaco nestes pensamentos, emprendín camiño. Non tiña andado ben unha legua cando unhas falas que me resultaron coñecidas viñeron dar ós meus oídos. Eran o fidalgo e os esmorgueiros  que facendo balance das súas trasnadas, comían e bebían entre barullo de risas e blasfemias. Eu fixen por pasar de largo seguindo o camiño, mais eles, estricados nun prado  baixo dun vello castiñeiro, percatáronse da miña presencia e impedíronme marchar como se tal cousa.

Alcumáronme o “santiño” e facían mofa do meu estado. Vendo os meus pes preguntáronme se facia algún tipo de penitencia ou se perdera os zapatos corrido por algún bandoleiro desalmado. Eu escoitaba con moito sosego e non respondía nada, pois xulguei mellor non incomodalos. Non pensei, ao primeiro, en cousa mala ningunha que me puideran facer, mais logo de telos aturado un cacho temín polo meu físico, sobre todo cando un deles, esbrancuxado e baboso, empezou a xogar coas miñas partes, louvándoas e agarimándoas de forma noxenta. Quíxenme escapar, pero no mesmo momento de intentalo xa tiña tres deles apreixando en min. Dous polos brazos e o outro, o pervertido, polo pescozo. Este, ao cabo, soltoume confiándome ós outros dous que presto se dispuxeron a turrarme ao chan, e nel fiquei de xeonllos coa testa  enterrada na herba e o cu revirado cara arriba. Nisto, escoitei ao que semellaba fidalgo dar aprobación de me inxuriar, e sen máis preámbulos sentín coma me erguían o hábito deixando a miña traseira ao descuberto.

Nunca souben que máis fixeran comigo aqueles. Só recordo a dor no corpo como se me afundiran coiteladas por todo el, e como se as chagas fosen queimaduras profundas.  Sen forzas para erguerme , arrastreime pola terra, e as verbas acugulábanseme na gorxa sen ser capaz  de ceibalas para pedir axuda. Sentín falar a varios camiñantes, pero deixeinos pasar sen incomodalos. Non era que non quixera berrar, é que non podía. Tal era o meu tormento.

Frei Nicolás petou dúas veces na porta  e de seguido sentimos unhas falas e remexer no ferrollo. Unha voz demandaba a nosa presentación, así que eu adianteime a facela por se o sotaque estranxeiro do meu compañeiro puña trabas á nosa acollida. Ó abrirse a porta, o home envolveito nunha manta vella e raída falounos amablemente. Preguntounos a nosa procedencia,  e o meu frade apresurouse a respostar, como antes fixera eu, pasando por alto o de Ourense. Nós viñamos de Oseira e a noite, por descoñecemento do terreo, colleunos no camiño. Só precisabamos un teito e algunhas pallas para facer un sono.

Mentres eles falaban eu, por riba do ombro do noso pousadeiro, vin moverse unha sombra que pouco a pouco se foi clarexando ata formar unha persoa.

Ámbolos dous, ao verme reparar naquela beleza volvéronse cara a ela que, espantada, fuxiu por unha das portas. O home disculpouse pola súa muller; aínda era moi nova e tiña pouca idea sobre o senso do pudor.

A noite non foi tranquila de todo. Engruñados nun dos sacos de liño, sobre unhas pallas secas, tentabamos de chamar polo sono cando unhas voces de troula romperon na escuridade. Petaban na porta e chamaban polo muiñeiro, profesión na que non repararamos nin eu nin o meu compañeiro. Varios homes berraron insistentemente ata que o pobre do home abriu o portón. Os que viñan perturbar a noite  querían que lles moese un saco de millo, o que a todas luces  era algo inusual a tales horas. Os recén chegados insistían e o muiñeiro non tivo elección. Debían vir bébedos pois a súa fala denotaba certa exaltación.

As voces afastáronse, aínda que seguían dentro da casa. Eu, posuído dunha forza estraña, erguinme do leito e abrín a porta que daba a unha especie de almacén cheo de ferramentas nas que non reparei cousa, e onde estaba a  porta  principal. Mirei para un lado e para outro e vín saír dunha estancia a luz dun candil. Parecíase escoitar un rumor de falas apagadas coma as que utilizamos nas igrexas cando falamos con alguén para non estorbar a oración dos demais. De a pouco, funme achegando ata que xa colocado no limiar da porta comprobei de quen eran as voces. Un home con vestimenta propia dun fidalgo, de costas a min, tentaba convencer á noviña muiñeira de que xacese con el. Os argumentos que lle ofertaba era estar namorado dela dende que a vira e tamén que el era novo, ben parecido e fidalgo, mentres o seu home era vello, feo e vulgar. Ela retiña o riso e coqueteaba con el un pouco nerviosa, supoño que pola cercana presencia do marido, mais de ningún xeito cedía ás propostas do cabaleiro, que algunha labazada levou nos seus intentos.

Nese mesmo intre fortalecíanse as voces que entretiñan ao muiñeiro como se viñesen cara min. O fidalgo rouboulle un bico á moza e fuxiu pola fiestra que a muller se apresurou a pechar. Frei Nicolás saíu e achegouse.  Inmóbiles, sen saber que facer, o meu frade e mais eu agardamos ós homes que saían dunha das portas contiguas que sen dúbida conducía ao muíño. Viñan estes dando as gracias ao muiñeiro por ser tan amable e facerlles o servicio a horas tan serodias. O máis argallán púñalle por tras os cornos feitos co maimiño e o furabolos da dereita, que baixou cando nos viu a nós pondo cara de coitado.

Frei Nicolás  non deixou que o muiñeiro abrise a boca, por máis que o tentou ao vernos alí a nós. Contoulle que nos espertaran uns berros inquedantes, feitos, como máis tarde soubemos,  pola dona da casa  atormentada por un pesadelo terrorífico que nós escorrentaramos. Non rematara de falar, cando a muller saíu dándolle as gracias ao meu compañeiro por ter sido tan piadoso co seu padecemento mentres este, sacábase importancia por telo feito.

Os homes tentaban disimular o riso, e a verdade é que non o facían moi ben porque o pobre muiñeiro ficaba atordoado ollando para todas as caras coa face desencaixada semellando desconfianza. E así ficou, quediño, ata que todos os que alí estabamos  fomos desaparecendo.

A mañá fora boa e axudáranos a adiantar un bo treito. Dende os altos podíanse ver os vales que teriamos que cruzar e o camiño víase serpear por eles oculto moitas veces polos castiñeiros e carballos que formaban mestas fragas ao seu carón.

O meu compañeiro deu en falar da paisaxe da súa terra. Cada palabra era coma se me estivese pintando todo aquelo que iamos contemplando e atopando.  Deime conta  e fíxenllo notar. Efectivamente, o seu país era cuspido a este. As súas cores, as súas falas, o cheiro dos seus montes semellaban os de certa rexión de Francia máis aló de Lyon, onde o Ródano sulca con forza pequenos vales, escondidos dos fortes enfrontamentos que xunguían a Europa daqueles tempos. Cando así falaba, enchíaselle o peito  e suspiraba como querendo mostrar o agarimo que un lle pode ter á terra.

Paramos para xantar ben pasado San Cristobo de Cea. O noso paso fora apurado, non enredaramos con ninguén. A xente ollaba para nós con sorpresa e saudábanos como se lles causase estrañeza ver xuntos a un secular e un regular de camiño. Encontramos un cruceiro vello nunha encrucillada onde agardaban por nós dúas penas baixiñas que semellaban unha mesa co seu banco. Eu saquei do meu fato uns anacos de pan que gardara na miña cela na noite anterior por se me daba a fame entre soños, ao que o meu compañeiro non puido conter unha risotada. Parecíalle de tolos saír a facer camiño sen ter collido algo máis de viandas, vista a fartura do mosteiro de onde viñamos. El, polo seu lado, sacou máis pan , un bo anaco de queixo e outro de touciño, ademais dunha bota que máis tarde comprobei que contiña un licor que quentaba os ósos e maila cabeza.

Disfrutamos do xantar sen fartarnos e recollemos as sobras con moito agarimo para voltalas a aloxar no seu descanso. De súpeto, escoitamos un forte barullo que se achegaba polo camiño na nosa dirección. Era un feixe de homes que medraba cada vez máis e que maldicía e movía nas súas mans paus e machadas dun xeito ameazante. Nós, coma se tal cousa, emprendemos a marcha. Eles, de a pouco, fóronnos dando caza e puidemos escoitar como increpaban os nosos hábitos. Canto máis se achegaban máis nos insultaban, e os seus risos teño que recoñecer que causaron no meu corpo gran desacougo. Cando esperabamos ser algo máis que aldraxados, unha voz rexa tras nosa reprendía os modos dos máis ousados dando razóns que fixeron calar os berros.

Logo doutra pequena parada retomamos a marcha. Iamos na testa da gran chusma acompañados polo home que impuxera orde. Este presentóusenos como Fernán Xoanes e explicounos o motivo de tal rebumbio. Ó parecer un tal Ensenada, nas Cortes de Castela, quixera instaurar para todos os reinos da Coroa un tipo de imposto ou trabuco ao que lle dicían a “Única”, isto ocasionaba entre os homes libres do campo unha grande serie de transtornos. Movidos pola inxusta promulgación ían cara a Ourense onde pretendían instar ao Estado a que recuase nas súas intencións.

Ó entrarmos en Ourense, a xente corría a refuxiarse nas súas casas. Os homes que connosco viñan petaban nas portas e berraban na contra da Única. Nalgunhas casas entraban e collían pitos e ovos, pelexos de viño e cuncas cheas de caña que algún nos veu ofrecer. Nós seguiamos a marcha sen saber onde iamos, engulidos na inmensa grea. Chegamos ao pé da Sé catedralicia e miramos de que nos abriran as portas, pero  ninguén atendía as nosas súplicas. O edificio parecía baleiro de xentes e as fiestras semellaban estar fortemente pechadas. Ninguén asomaba nin por curiosidade.

  A noite botábase enriba e non tiñamos onde durmir. Acurrucámonos nunha das portas e viamos correr ós rebeldes dun lado a outro saqueando as casas ricas. Nisto, abriuse o portón grande e del saíron xentes de sotana armados con espadas e lanzas e sen reparar en nós, dirixíronse cara algúns homes que lles berraban ós dunha casa para que lles abrisen sen máis espera. Ó comprobar  estes que os cregos e seminaristas (algúns semellaban moi nenos para seren cregos) ían cara eles, botaron a correr por unha das rúas. Ó pouco tempo eran os cregos os que corrían en retirada. Así, con escaramuzas deste tipo, foi pasando a noite ata chegar o día. Nós estabamos cansos de non ter durmido e só gracias ao Fernán Xoanes que nos brindou un teito nunha das casas ocupadas, puidemos descansar un pouco e abrigarnos do frío que naquela época do ano era grande.

Catro días coas súas noites pasamos o meu compañeiro e mais eu deste xeito. Iámonos arranxando co pouco que tiñamos e con algo que o noso benefactor revolucionario agachaba sempre para nós: un anaco de touciño, algún chourizo, unha pintiña de viño. Os insurrectos seica rebentaran un edificio da cadea e ceibaran  todos os presos. O comandante militar Xosé Marquina, que así souben que se chamaba, paseábase coa gornición de acó para aló sen dar posto freo á desorde que invadía a cidade e que xa empezaba a disgustar ao propio Fernán Xoanes. Este agardaba que uns dous mil labregos máis avantaran  cara á cidade, o que non daba sinal de acontecer.

Ata que na tardiña do cuarto día, o bispo Quevedo Quintana mandou a un seu familiar a parlamentar, e atraéndose a simpatía de Xoanes logrou que os rebeldes desistiran de seguir coas súas feitorías, e a paz, logo do abandono da cidade polos labregos, iso si, sen unha boa parte deles que ficaron para seren xulgados, voltou á vila. O máis curioso de todo o asunto foi que nós fomos tomados como dirixentes da revolta malia á exculpación pública que fixera de nós o Fernán Xoanes.

Coma bandidos roubamos dous cabalos que para nós parecían ser postos nunha das rúas confluentes á Praza Maior e saímos en escapada de Ourense cara a Monforte de Lemos, por estimar o meu frade que era mellor dar un rodeo e non tomar directamente o camiño de Castela, no que a bo seguro tentaríannos de dar caza os homes da Xustiza.

 

O camiño ía a carón do río escoltado por altas montañas que formaban vales nos que parecía que o clima se suavizaba dun xeito notable. Ó chegar ao lugar de Os Peares encontramos cun pastor pequeniño cuberto por unha pel de ovella e un vello elmo de guerreiro na testa, que me deixou abraiado. Alí o camiño desfacíase en dous que levaban o mesmo destino. Un ía polo Sil camiño de San Estebo para logo continuar a Canaval e Monforte; o outro ía tamén a Monforte, mais polo Miño, ata apartar del en Pantón. Preguntámoslle ao bo do home (que en verdade o seu falar semellaba un canto celestial polo doce do seu acento) cal dos dous era o menos transitado por mirar de coller ese e pasar inadvertidos, e contestounos que o de Pantón. Seguimos esta vía, non sen poucos problemas para meter os cabalos na barcaza que nos cambiou de ribeira, e puidemos comprobar coma empezaba a serpear pola montaña arriba ata deixarse de oír o río, pois xa era noite e só sabiamos del polo bruído que a auga facía no seu bater contra os penedos que franqueaban a canle constantemente.

A noite e a lonxanía do río refriaran o tempo. Por veces baixabamos dos cabalos debido á angostura do camiño que nalgúns treitos mostraba uns precipicios enormes que impuñan máis se se estaba sentado nas ancas do cabalo. Paxaros da morte e outras alimañas facíannos compaña e só elas presenciaban o noso silencio. O meu frade rompía de treito en treito este silencio para me preguntar se tiña “peur”, palabra que eu ao primeiro non souben o que significaba, mais despois identifiquei como medo. Eu dicía que non  e seguía a andar.

Deume para pensar nas cousas que deixaba atrás, o mosteiro, a noite de lobos na que chegara a el, a mesoeira do Deza e por fin no meu querido e esquencido don Cibrán.

Cavilei nel, na súa coita e no que sería del sen min. ¿Que ía pensar cando vira que non voltaba? Quizais mandara aviso a Oseira para saber do meu paradeiro. Seguro que se ía preocupar moito cando as novas de volta  foran tan estrañas. Lembreime del con tristura, coa pena que asulaga a alma cando un perde un ser querido. Por un lado sentíame traidor e, por outro, víame desafiando a vida ousadamente, como se estivese a forxar o meu fado. Non era capaz de discernir cal dos dous sentimentos se mostraba con máis forza. O único que sabía  era precisamente que non sabía nada do mundo, e este agardaba por min aí fóra, desafiante e coqueto, atraéndome cunha forza indomable.

Cando xa  pensabamos que iamos ter que durmir ao sereno , albiscamos unha luz  entre unhas árbores  que movía o vento, que ata este punto fora  maino. O andar levábanos irremediablemente onda ela e determinamos de parar por mirar se nos daban pousada.

Frei Nicolás ficou en Oseira debido á precariedade do tempo. Illados do mundo, a neve a caer sen acougo,  enchíamos os días con conversas sobre temas moi dispares: a xente, a historia, a filosofía, a retórica, a poesía, a Igrexa. Esquencín por completo as doenzas do meu querido don Cibrán e o meu pensamento só se concentraba nas ensinanzas que recibía naqueles doces paseos polo claustro ou nas curtas estadías na biblioteca. O señor Abade nin reparaba en min. Moitas veces cruzábame con el, que sempre ía de camiño a algures, e nin ollaba para a miña face.

Unha mañá erguinme do leito e ao mirar polo pequena fiestra da celda comprobei que o tempo mellorara e claros de herba verde deixábanse ver entre a neve. Puxen a sotana e apresureime a baixar ao templo, onde  Frei Nicolás estábase a despedir dun frade panzudo de aspecto bonachón. Axiña, despois de que o outro se afastara,  pregunteille ao meu amigo a que viñan esas despedidas, ao que el respostou que tiña que proseguir a viaxe. Penso que se fixou no efecto que tal nova produciu en min. Acendéronseme as meixelas e unha calor húmida bulíame por todo o corpo. Para tranquilizarme, visto o meu estado, soaron na súa boca palabras de consolo e agradecemento.  Insistín en que podía volver a nevar e quizais conviña esperar un ou dous días para ver se se estabilizaba o tempo. El daba argumentos na contra das miñas intencións, que facían da súa inminente marcha unha cuestión de feito. Nestas pláticas, fomos os dous ata a cociña por mirar de comer algo, e xa alí, mentres o Frei Nicolás comunicaba a súa marcha ós cociñeiros, eu dáballe voltas ao maxín buscando unha solución ao que para min representaba un incomodo: abandonar a compaña de tan bo e sabio home. E atopeina. Sen mediar palabra saín da cociña cara ao claustro, bordeeino e subín rapidamente as escaleiras que levaban á miña celda. Recollín nun fato as miñas escasas pertenzas e busquei ao Abade a toda présa. Estaba na Sancristía ordenando unhas follas nun cartafol, comuniqueille que voltaba a Santiago e que a miña estadía entre eles fora moi proveitosa para a miña formación. Contestoume que pensaba que eu xa tiña marchado, e que considerara ben raro que o fixera sen despedirme. Mandoume axoenllar e  deume a súa benzón facendo no ar o sinal da cruz.

Vin dende un outeiro como saía Frei Nicolás . O seu paso era firme e longo, tripaba na terra sen mirar para ela. Os ollos dende lonxe semellaban mirar altivos e fixos cara ao cercano e curto horizonte. Agardei por el mentres maquinaba nas explicacións que lle ía dar sobre a miña actitude: pretendía seguilo coma discípulo. Pero cando nos atopamos, esvaeuse todo canto tiña pensado dicir e espeteille en dúas palabras a miña decisión.

Ó primeiro, a reacción do frade foi de comprensión, ollaba para min de arriba a abaixo facendo un aceno de burla indicándome o meu mofante proceder. Logo, máis serio,  disculpándose polas súas gargalladas e invitoume a desistir de acompañalo. Faloume do fado dos homes, de que cadaquén tiña que andar polo seu camiño. Ladaíñas que eu xa aprendera antes e ás que nunca fixera caso; quizás o meu destino estaba en ir tras dos homes ata que a morte viñera a buscarme. El insistiu con grandes verbas e no remate, vendo que a miña  cisma non mudaba, chegamos ao trato de que eu andaría uns días con el e logo voltaría a onde me correspondía. Emocionado, asentín.

Así emprendemos a marcha cara ao Burgo de Ourense, ou Ourense das Burgas, que endexamais lembro cal dos nomes é  axeitado, cousas do tempo e da memoria.

 

 

O tempo non axudadaba ás mulas que tiraban do coche. As vías fixéranse camiño lamacento no que centos de rodeiras mostraban o intenso tráfico que a cidade atraía.

Chegamos a Oseira cando caía a noite no medio dunha grande nevada. Antes, pararamos no Deza nunha taberna chea de xentes de comercio que aturulaban animados polos movementos da mesoeira. Unhas patas de porco moi ben guisadas, castañas cocidas e viño, déranme folgos para seguir a marcha polo camiño de Camba que pouco a pouco, ao gañar altura, fora trocando a lama por neve. Cando vin o mosteiro o corazón disparóuseme con forza e ledicia. O meu parente mandou un frade novo e delgadiño a me recibir á porta. Case sen folgos deume a benvida e non puiden entender o seu nome que tivo que repetir varias veces.

Frei Fiz , apañando a miña escasa equipaxe, conduciume ao interior do convento e indicoume onde estaba todo: as celas, a capela, o claustro, a cociña, o comedor, a biblioteca. Logo guioume onda o Abade que, sorrinte, agardaba a miña presenza.

Non sei de cantas cousas falou. Preguntoume pola miña familia, polo meu don Cibrán, polo Bispo. Aquel  home falaba e falaba sen freo. Cando cansou, levoume á cociña, ordenou que me deran de comer que seica eu debía traer fame e desapareceu sen máis explicacións.

Deixárame atordoado o señor Abade don Xeneroso, que así se chamaba. ¿Como ía contar a miña coita a semellante home? Por non ter, non tiña por certo ser capaz algún día de contarlle nada. Tal foi a impresión que me deu.

A cociña tiña un bo lar no que varios monxes trebellaban cos cazolos. Un deles escoitara o que dixera o Abade e logo de enredar un intre sen me facer caso, ergueuse cara a  min e colléndome do brazo presentouse coma Frei Romario. Acompañoume á beira dun que comía e díxome que era un frade de viaxe que facía pousada no mosteiro. Chamábase Frei Nicolás, e era franco. Eu acomodeime facendo un aceno de amizade e conteille os pormenores da miña chegada. Non se inmutou, seguía a comer nas patacas como se non ouvise as miñas palabras. Movía a culler con destreza e as féculas parecía que seguían a fumegar na súa boca. Non fixen caso e continuei a falar de cousas banais nas que ninguén dos que alí estaban parecía reparar. Eu era novo, e a esas idades, xa se sabe, parécenos que o silencio manca os ouvidos. Seguramente eles comprenderon o meu proceder no reflexo da idade nos meus ollos ¡Quen sabe!. Só calei cando o xantar veu ás miñas mans, e delas á boca. E aínda con esta chea, algunha verba ceibaba de satisfacción e agradecemento. Despois servíronnos viño quente mesturado  con mel destas terras que tiña grande sona. Aquí acompañáronnos os dous frades cociñeiros que de seguida principiaron a poñerse ledos e a falar, como se rematar o traballo lles enfeitizase a persoa.

Falaron longo co francés  de Xan Eudes e o seu Sagrado Corazón de Xesús, de como foran expulsados os xesuítas por Carlos III e outras máis cousas de tempos pasados que eu coñecía, mais sen telas moi claras. Frei Nicolás escoitaba atentamente, asentía de cando en vez e miraba coma un moucho cos ollos ben abertos.

Cansos do conto, os cociñeiros, entre risotadas e retrancas que eu non entendín, desapareceron por unha porta reclamados pola campá que ordenaba oración. Nós,  non sei por que,  ficamos sentados contemplando o lume. Nisto, o francés principiou a falar. A súa voz non era moi grave e as verbas soaban con acento estraño, ata o punto de semellaren moitas incomprensibles para min. Púidenlle entender que el fora xesuíta e seguidor de Eudes, mais que había anos tivera que ingresar nos Escolapios trala disolución da Compañía polo Papa Clemente XIV. Agora seguía a Xoán Bautista de Lasalle, pero el non era un ignorante coma o eran os cociñeiros, xa que estudiara a moita xente importante e gustaba de non entregarse a unha causa cos ollos fechados;  el era un amante da  Razón.

Ó oír isto, un sentimento de ignorancia sacudiu a miña testa e comparábame cos cociñeiros, que aínda sabían máis ca min. Vin no home unha grandiosa arca do saber e escoitábao con fonda admiración. El lera a Montfauçon, Muratori,  Maffes,  a un tal Febronius, ao cal non lle sabía o verdadeiro nome.

Foron horas de plática que abriron en min unha ansia por  que non rematara o seu discurso. Que a Razón viña dada por Deus pero conducíanos ao Saber a través do pensamento, da realidade e a súa análise, da información, do contraste. Que a Natureza nola dera Deus para dominala, para extraer dela todo o que precisaramos. Que Deus non pensaba só en castigarnos, deixábanos sós e quería que prosperaramos en todos os niveis. Que todos os humanos eramos iguais ante Deus, e debiamolo ser ante os demais homes.

Non sei ben de que máis falou, a non ser unha cousa que me impresionou moito. No ano 1787, nas Américas, un país separara o Estado da Igrexa nunha carta de Constitución, declarando liberdade total de cultos, igualdade de todos os homes e a desaparición de privilexios por motivos de sangue ou liñaxe. Esta nova produciu en min grande desacougo. ¿Como ían desaparecer os estamentos?¿Como ía ter os mesmos dereitos un porqueiro ca min?  Endexamais pensara nesas cousas e dábanme calafríos cavilar na caída  da miña realidade. Mais non era rexeitamento. Era como se o descubrimento quixera arrastrarme e unha atracción me empurrara deica o descoñecido.

 

             Digamos que a miña vida non foi cousa doutro mundo.  Despois de me ordenar sacerdote  fun servir de axudante ao Capelán Maior da igrexa das Bernaldas. Chamábase Cibrán, alto,  pálido, cos ollos saltóns e tristeiros, da cor dun ceo gris. As mans delgadiñas e afiadas tremían a todas horas, mesmo na consagración, e moitas veces eu suxeitáballe a vinaxeira para que non derramase o viño. Neses momentos fitaba para min e sen dicir palabra agradecíamo cos ollos, que se fechaban en sinal de asentimento.

Cando cheguei por primeira vez diante del, examinoume e eu tentei de lle bicar o anel como estaba mandado. Fíxome erguer e abrazoume como se fose o seu fillo. Penso que  me incomodou un pouco tan inusual saúdo, anque quizás fose isto a estopa que  fixo prender en min un cariño especial. Funlle agarrando tal aprezo, que non había cousa que se lle antollara , e que estivera da miña man, que non tivese. Porén a el non lle gustaba que andara sempre a carón súa coma un canciño. Eu, ao primeiro, obedecíao e buscaba ocupacións lonxe, pero máis adiante, facendo caso omiso do que me ordenaba e abusando da súa pouca vontade, axexábao a todas as horas.

Sabía se ía confesar as monxas, se estaba rifando co sancristán, ou se ía á visita con outros curas, ou mesmo co arcebispo. Lémbroo  reñendo en min docemente, dicíndome que debía ocuparme nos meus asuntos e fixar a miña vida en min mesmo e no Noso Señor, xa que do contrario cando el faltase íame saír un gran baleiro na alma que tardaría moito en encher. Eu non lle facía caso .

Así pasou un ano e a medranza levoume a ser un pouco máis home. Foi entón cando o meu aprezo se fixo preocupante, preocupante porque necesitei saber moito máis dos pensamentos do meu capelán. Os seus desacougos, causaron en min unha teima delirante que me inspirou un instinto protector.  Se me dicía que estaba mal eu miraba de saber a orixe da súa queixa e de buscarlle unha solución, que na meirande parte das veces era acertada.

Ás tardiñas, falabamos de Deus arredor da mesa da sancristía. A Paca baixábanos o leite mazado con rosquiñas de manteiga. Parolabamos canto nos deixaba o tempo, e discurriamos disercións que hoxe calificaría de humanistas e naturalistas máis ca teolóxicas.

O capelán era boa persoa. Nada tiña que dicir dos  erros dos demais, aínda que reprobara moitas condutas. Quero dicir con isto que ollaba ós humanos como pecadores natos pero sen escandalizarse o máis mínimo. O que non podía aturar era a hipocresía do poder que, instalado no luxo, deixaba apodrecer a moitos homes na miseria de pan e espírito. O capelán pecaba, e el sabíao ben, de moitas cousas pero non era un farsante.

Un luxo representaba para min escoitalo falar de vagar, sen soberbia, entre grolo e grolo de leite. Un luxo que non desaproveitei e do que agora estou tirando partido. Síntome neste momento máis preto del que nunca. Quizás sexa porque estou en disposición de comprendelo mellor que naqueles anos de xuventude, nos que as cousas me impresionaban grandemente sen entender de todo os significados diversos que se agachaban tras das palabras, dos pensamentos.

Aínda non sei moi ben porque me contou aquilo. Gústame pensar que polo amor que me tiña e pola grande confianza que depositaba en min. Ás veces a dúbida malogra na memoria esas lembranzas, e vexo un home farto de todo atopando no seu discípulo o desafogo para ese peso que levaba dentro.

Cando el ceibou a súa alma era noite. Sentáramos a carón do lume cunha pinta de augardente. Ía moito frío naquel inverno que comezaba, e mentres falabamos estirabamos as mans cara ás lapas, quentándoas ata doernos e logo refregabámolas para enfrialas. É agradable  a calor no rostro e logo sentir como se van pechando os ollos. É neses momentos cando o poder das palabras troca en algo máxico e roza a infinitude divina. É cando a Razón, por medio delas, nos achega ao auténtico. Poida que leve verdade o pobo cando deposita espíritos e trasnos en todos os puntos imaxinabeis da existencia, poida que sexa unha forma vulgar de nomear o poder de Deus. Tanto ten como o nomeemos. A causa é a  mesma e nós, os ministros da fe cristiá, dicímoslle Deus.

Non sei con exactitude de que tratabamos, o único que recordo é que un nome de muller xurdiu entre a nube de palabras coma un son livián. Isaura era unha verba feminina, nunca outra parella a ela asomara no noso vocabulario. Por que ese son mudara o meu semblante? Era acaso a manifestación do demo na palabra pronunciada?

Isaura. Doce coma a saiva das plantas do anís, doce coma esa calor que desprendía o lume da lareira. Eu ben a coñecía de ir ao coro darlle o Santísimo Sacramento. Era nova e tiña pouco máis da miña idade. Nas confesións dela co meu don Cibrán fora nacendo un amor recíproco que había moito tempo os tiña chantados nun sentimento de culpa e que, a xulgar polas verbas do meu señor, calquera día podería desbocar nunha grande traxedia.

Non é doado explicar todo o que el ceibou aquela noite. As bágoas corrían pola súa meixela mentres os ollos fites nalgures palpabrexaban sen pausa. Quixen chorar con el, desexei tranquilizar a aquel home que se me amosaba coma un meniño desvalido.

Quizais fora pola miña idade, quizais polo inopinado das súas inquedanzas, non o sei, pero fiquei calado e só fun capaz de collérlle as mans con forza. Deunos o día, o lume só era un fato de cinza que ás veces faiscaba como negándose a morrer, pero eu seguía preso ao Capelán e sentindo o frío que se ía apoderando dos meus cadrís.

Supoño que sería o barullo que armou a Paca co seu espertar o que nos volveu á realidade. 

Aquel día cadaquén viviu por separado, e se nalgún momento nos atopabamos, mirabámonos ós ollos e o don Cibrán suspiraba  profundamente.

O malestar do don Cibrán era  cada día máis visible, o seu rosto murchaba a cada hora e eu non podía aturar aquela situación. Ocorreuseme finxir que un curmán meu, que era abade do monsteiro de Oseira, reclamaba a miña presenza; quizás alí, alonxado da cidade e da súa compaña, poidese atopar un consello para axudar a que aquel amor imposible non tornara en traxedia.

Aínda podo ollalo, teso e pálido, nas escaleiras do convento, acenando coas mans. Despedindose de min sen imaxinar sequera que aquela sería a derradeira vez que nos veríamos.